سهل انگاری گردشگران در روزهای تعطیل عامل آتش سوزی مراتع

شیما سیدی | شهرآرانیوز؛ خبرش سوخته، اما هنوز جگر را آتش می‌زند. آتش سوزی جنگل‌های زاگرس و تالاب میانکاله خرداد، تیر و مرداد امسال رخ داد و باعث از بین رفتن چندصدهکتار درخت و مرتع شد. از این دست آتش سوزی‌ها در اطراف خودمان هم کم نداریم. از ابتدای سال تا کنون ۳۰۰ هکتار از مراتع در همین منطقه طرقبه و شاندیز سوخته است. شامگاه سه شنبه، ۲۱ مرداد، ۷۰ هکتار از مراتع طرقبه در ۲ آتش سوزی جداگانه سوخت.

 

جمعه، ۲۴ مرداد، مردم برای پیک نیک و اندکی دوری از شرایط کرونایی به کمربند سبز جنوبی مشهد رفتند تا حال و هوایی عوض کنند و کبابی بزنند، اما نتیجه این کارشان کباب شدن ۵۰ هکتار از مراتع و خاکستر شدن نهال‌هایی بود که تازه داشت جان می‌گرفت. عید غدیر مردم شاد بودند و از روی سرخوشی ترقه زدند، اما باز مراتع سوخت. گردشگری برای حال خود سیگاری روشن کرد و نفس طبیعت را گرفت. همه این خبر‌ها را که می‌خوانیم و می‌شنویم که عامل ۹۵ درصد آتش سوزی در مراتع ایران انسان‌ها و به صورت دقیق‌تر گردشگران هستند، می‌گوییم حتما از سر ناآگاهی است.

 

مهدی چکنه، رئیس اداره منابع طبیعی طرقبه و شاندیز، هم این حرف را تأیید می‌کند و می‌گوید: بیشتر آتش سوزی‌ها در روز‌های تعطیل و از ساعت ۵ عصر به بعد است، یعنی دقیقا زمانی که گردشگران کباب و چای آتشی شان را خورده اند و به خیال اینکه آتش خاموش شده است راهی شهر شده اند.

 

اما دریغ که این آتش زیر خاکستر است و تنها یک نسیم کافی است تا یک دشت آتش بگیرد؛ بنابراین شاید اصلا آن گردشگر روحش هم خبردار نشود که عامل فرسایش و نابودی خاک، گیاهان، جانوران و حتی بعد‌ها وقوع سیلاب و به خطر انداختن جان انسان‌های دیگر است. آنچه این میان مشخص است ناآگاهی و وظیفه رسانه در فرهنگ سازی است.

 

وقتی برای بازدید، همراه با مهدی خانی، رئیس یگان حفاظت منابع طبیعی طرقبه و شاندیز، به دره ارغوان می‌رویم و او جای ده‌ها آتشی را که دقیقا پای نهال‌های تازه جست زده،  روشن شده است نشانمان می‌دهد و برایمان خاطره‌ای از پسری ده ساله می‌گوید که همراه با پدرش دشتی را آتش زدند تا چگونگی آتش گرفتن مرتع را تجربه کنند، می‌فهمیم کار از فرهنگ سازی گذشته است و باید اندیشه‌های این چنینی را سوزاند و طرحی نو برای نگهداری از مراتع درانداخت.

حتی با تصور یا دیدن تصاویرش دل آدم قنج می‌رود، تصاویری از چای آتشی در منظره‌ای بکر یا درست کردن کباب در دل طبیعت. حتما روز خاطره انگیزی خواهد شد،  اما این روز‌های خاطره انگیز ما خاطرات تلخی هم در ذهن کارکنان یگان حفاظت منابع طبیعی ثبت کرده است. خاطره بال بال زدن یک کبک برای نجات جان جوجه هایش، خاطره ساعت‌ها پیاده روی در یک دره صعب العبور برای رسیدن به آتش و تماشای دودی که در این مدت به هوا برمی خیزد و سوختن و سوختن.

 

 خانی که ۱۸ سالی می‌شود وظیفه حفاظت از منابع طبیعی طرقبه و شاندیز را به عهده دارد، از خاطراتش می‌گوید: کار کردن در طبیعت شیرین است و از عمر آدم حساب نمی‌شود، اما در این میان، خاطرات تلخ هم داریم که بیشتر به آتش سوزی‌ها برمی گردد. بدترین قسمتش این است که این حوادث در طول ۱۸ سال، دائم برای ما تکرار می‌شود. نمی‌دانیم چقدر باید تکرار شود تا مردم بیدار شوند. متأسفانه مشکل اینجاست که آن‌ها اصلا متوجه عاقبت کارشان نمی‌شوند.

همراه با خانی به دره ارغوان، یکی از محل‌های تجمع گردشگران در طرقبه، رفتیم. او درخت‌های توت، ارغوان، بنه، پسته کوهی و ... را که در سال‌های ۹۷ و ۹۸ در حدود ۱۰۰ هکتار زمین کاشته شده است نشانمان می‌دهد و از هزینه و سختی‌های مراقبت و آبیاری این درختان می‌گوید. بعد بلافاصله یک بوته بزرگ گون سوخته را نشانمان می‌دهد و می‌گوید: وقتی مرتعی آتش می‌گیرد، می‌گویند چیزی نیست، ۴ تار خس و خاشاک از بین رفته است. این در حالی است که همین گون ۳۰ سال عمر دارد و با گرفتن سرعت ضربه باران، کمک بزرگی به جلوگیری از سیلاب و فرسایش خاک می‌کند. گون به سادگی با کوچک‌ترین کبریتی آتش می‌گیرد. حال ۳۰ سال زمان لازم است تا دوباره این خاک به روز اولش برسد. متأسفانه این‌ها دیده نمی‌شود؛ بنابراین مهم‌ترین کار ما حفظ همین وضع موجود است.

در کنار دره ارغوان، از میان ۲ در عبور می‌کنیم و به منطقه قرق می‌رسیم. خانی می‌گوید این در‌ها موقتی است تا زمانی که نهال‌ها جان بگیرد و احتمالا یکی دو سال آینده برای استفاده گردشگران از سایه درخت‌ها باز خواهد شد. با این حال، گردشگران امروز به سایه نهال‌ها هم رحم نکرده و دقیقا زیر نهال‌های آسیب پذیر بساط آتششان را علم کرده اند. نشان این جنایت را به کرات می‌توان دید.
یکی از تابلو‌های رنگ پریده‌ای که در این منطقه به چشم می‌خورد تابلوی ممنوعیت چرای دام است، ممنوعیتی که البته تا برج ۵ برقرار است و در این روز‌ها آزاد است. با این حال، کمتر نشانی از دام دیده می‌شود. خانی می‌گوید: یک زمان مهم‌ترین عامل فرسایش خاک چرای بیش از اندازه بود، اما حال که بیشتر اهالی طرقبه به کسب و کار گردشگری روی آورده و دام‌های خود را فروخته اند، بلند شدن بیش از اندازه پوشش مرتع و زیاد بودن آن باعث می‌شود آتش سوزی به سرعت انتقال یابد.

حدود ۸۵ هزار هکتار از ۱۲۰ هزار هکتار مساحت شهرستان طرقبه و شاندیز عرصه ملی است و متولی حفاظت از آن اداره منابع طبیعی، جنگل کاری و آبخیزداری. مهدی چکنه، رئیس این اداره، بهره برداری مادی و معنوی از منابع طبیعی به عنوان یک موهبت الهی را حق بشر می‌داند، اما آن را مشروط می‌کند به شعار «۱- حفاظت ۲- احیا، اصلاح و توسعه و در نهایت ۳- بهره برداری». او می‌گوید: اول باید ۲ کار نخست را انجام دهیم تا بعد اجازه بهره برداری داشته باشیم، زیرا در نهایت، این منابع را برای استفاده بشر آفریده است. گردشگران هم دوست دارند آخر هفته به دامان طبیعت پناه ببرند و از مناظر خدادادی‌ای که در منطقه طرقبه و شاندیز هم کم نیست لذت ببرند، اما اگر با طبیعت درست برخورد نکنیم، در آینده‌ای نه چندان دور، دیگر جایی برای پناه بردن نخواهیم داشت.
در گفت وگویی کوتاه با مهدی چکنه از وضعیت منابع طبیعی طرقبه و شاندیز و میزان و علت آتش سوزی‌ها پرسیدیم.

ابتدای سال، با توجه به بارندگی‌های مناسب، پوشش گیاهی خوبی در منطقه داشتیم و به خاطر شیوع ویروس کرونا بسیاری از خانه بیرون نیامدند. خوشبختانه هیچ مشکلی نداشتیم، اما با گرم شدن هوا و خشک شدن علوفه مراتع و کمتر شدن توجه مردم به ویروس کرونا و افزایش طبیعت گردی ها، حریق‌ها شروع شد. بیشتر حریق‌ها در روز‌های پایانی هفته رخ داده است. قریب به اتفاق آن‌ها از ساعت ۵ و ۶ بعدازظهر تا ۱۱ شب مأموران ما را درگیر می‌کنند. خوشبختانه با حضور بموقع همکاران یگان حفاظت منابع طبیعی و نیرو‌های انتظامی، بسیج و همکاران شهرداری و آتش نشانی توانستیم حریق‌ها را کنترل کنیم. با این حال، به طور متوسط، از ابتدای امسال ۳۰۰ هکتار از عرصه هایمان را از دست داده ایم.
به عبارتی، می‌توان گفت کرونا هیچ تأثیری بر رفت و آمد مردم به طرقبه و شاندیز نگذاشته است. مردم از همه چیز می‌گذرند، از طبیعت گردی نمی‌گذرند.

طبق تبصره ذیل ماده ۴۷ قانون حفاظت و بهره برداری از جنگل‌ها و مراتع، این موضوع به صراحت مشخص شده است. ماده ۴۷ می‌گوید اگر کسی در جنگل یا مرتع عمدا آتش سوزی ایجاد کند، به حبس مجرد از ۳ تا ۱۰ سال محکوم می‌شود. ما احساس کردیم شاید عمدی هم در آتش سوزی‌ها در کار باشد و این موضوع را گزارش کردیم که در حال پیگیری است. تبصره این ماده می‌گوید موقع آتش سوزی در جنگل، همه مأموران دولتی اعم از لشکری و کشوری و شهرداری‌های نزدیک به آن محل، در مقابل تقاضای مأموران جنگلبانی، موظف اند با کلیه وسایل دولتی لازم که در اختیار دارند، به اطفای حریق کمک کنند. خدا را شکر، تعامل در طرقبه و شاندیز خوب است، هم بخشداری و هم شهرداری ها.

در طرقبه و شاندیز که منطقه گردشگری است، معمولا عمدی در کار نیست و بیشتر آتش سوزی‌ها به علت سهل انگاری گردشگران رخ می‌دهد. این در صورتی است که اگر با سهل انگاری، در جنگل حریق ایجاد شود، مرتکب به حبس تأدیبی از ۲ ماه تا یک سال محکوم می‌شود، اما گردشگر به محض اینکه حریق ایجاد می‌شود محل را ترک می‌کند. گاهی حتی اطلاع هم نمی‌دهد. برخی مواقع هم گردشگر اصلا متوجه آتش سوزی‌ای که ایجاد کرده است نمی‌شود. نیرو‌های ما دائم در حال گشت زدن هستند و اگر فرد شناسایی شود، مطمئنا به مجازات خواهد رسید.

سهل انگاری گردشگران و قصور انسانی عامل اصلی آتش سوزی هاست که به دلایل مختلفی رخ می‌دهد. آتش روشن کردن برای چای و غذا یکی از عمده‌ترین دلایل است. آن لحظه‌ای که دارند غذا درست می‌کنند حواسشان هست و هیچ مشکلی رخ نمی‌دهد، ولی بعد از اینکه محل را ترک می‌کنند، دور آتش را مهار نمی‌کنند و رویش را نمی‌پوشانند یا با ریختن آب خاموشش نمی‌کنند و می‌روند. با کوچک‌ترین وزش باد، زغالی می‌پرد و باعث درگرفتن آتش می‌شود. عامل بعدی پرتاب ته سیگار است. نه تنها آن را در طبیعت رها می‌کنند که حتی خاموش هم نمی‌کنند. رها کردن وسایل و بطری‌های آب معدنی و لیوان شکسته که مانند ذره بین عمل می‌کنند هم عامل دیگری است که باعث حریق می‌شود.

گرم شدن هوا و هجوم مردم به دشت و طبیعت مصادف می‌شود با حریق ها. معمولا از خرداد تا اواسط شهریور حریق هست. بعد که هوا خنک می‌شود و بارندگی شروع می‌شود حریق‌ها کم می‌شود.

در طرقبه و شاندیز تنوع گیاهی داریم و ذخیره گاه ژنتیکی است. رویشگاه ارغوان، زیره، سماق و .... خوشبختانه حریق‌ها تاکنون کمتر به ارغوان‌ها آسیب رسانده، اما متأسفانه بیشتر پوشش گیاهی یک ساله گراس را سوزانده و گونه‌های دائمی مثل گون، کلاه میرحسن، چوبک و ....

خیلی نه، چون طبیعت گرد اینجا زیاد است، حیات وحش در پایین دست نیست. البته باز هم باید آمار دقیق را از محیط زیست پرسید.

اگر چیزی برای خاموش کردن آتش همراه ندارید، با همان فرش‌های زیر پا به عنوان آتش کوب روی آتش بکوبید و آن را خاموش کنید. اگر بیل همراه داشتید، می‌توانید روی آتش خاک بریزید یا خار‌های مسیر خط آتش را بکنید و مانع سرایت شوید. در صورتی که هیچ وسیله‌ای همراه ندارید، اجازه دارید برای نجات جان بقیه گیاهان، یک بوته‌تر بکنید و با آن به عنوان آتش کوب روی آتش بکوبید.

بستگی دارد سخت را چه تعریف کنیم. از جاده ۱۰ متر فاصله پیدا کنیم، کار سخت می‌شود. شیب، ارتفاع و نبود راه دسترسی مزید بر سختی است. در طرقبه پستی بلندی زیاد است. گاهی حتی شناسایی دقیق محل حریق هم سخت می‌شود. دود را می‌بینیم، اما تشخیص راه دسترسی به آن خیلی سخت است و نمی‌دانیم کجاست.