به مناسبت سالروز درگذشت عیسی صدیق، ادیب و پژوهشگر ایرانی

هادی دقیق | شهرآرانیوز - عیسی صدیق ظهر یکشنبه ۲۸ خرداد ۱۲۷۳ خورشیدی در تهران به دنیا آمد. مادرش خدیجه‌بیگم و پدرش عبدا... شاملو، ملقب به صدیق‌التجار اصفهانی، از نوادگان میرزا مهدی‌خان استرآبادی، منشی و مورخ زمان نادرشاه، بود. عیسای جوان پس از تحصیل در دارالفنون با گواهی وزارت معارف و اوقاف و فواید عامه راهی اروپا شد و در دوران اقامتش در فرانسه، برای فراگیری زبان به مطالعه متون ادبی و تاریخی پرداخت. بعد از پایان تحصیل به انگلستان سفر کرد و با مشاهیری مانند برتراند راسل و ادوارد بروان آشنا شد.

 

وی در سال ۱۲۹۷ به ایران باز‌گشت. عمری فعالیت علمی و اجتماعی موجب شد تا به دعوت کشور آمریکا در دانشگاه کلمبیا به مطالعه و تحقیق مشغول و درنهایت موفق به دریافت مدرک دکترا در شاخه فلسفه از این دانشگاه شود. وی در سال ۱۳۱۰ دوباره به ایران بازگشت و برای تأسیس دانشگاه در تهران مأمور شد و در سال ۱۳۱۴ نقش پررنگی در تأسیس فرهنگستان ایران داشت و از همان اوان عضو پیوسته فرهنگستان و یکی از پایه‌های فرهنگی ایران بود. او همچنین در سال ۱۳۱۹ اداره کل انتشارات و تبلیغات و رادیو را تأسیس کرد. صدیق میان‌سال، اما به‌تناوب از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۰ بیشتر از همه در سمت وزیر فرهنگ و مشغول رتق‌وفتق امور فرهنگی بود. مؤسس دانشگاه تهران درنهایت در ۱۶ آذر ۱۳۵۷ در تهران درگذشت.

جلال‌الدین همایی، ادیب و نویسنده، عیسی صدیق را از پیش‌قدمان و پایه‌گذاران فرهنگ جدید ایران پس از عهد مشروطه می‌داند که در تعلیم فرهنگ و پیشه معلمی هم نقشی گران‌سنگ داشت. همایی در توصیف کتاب «یادگار عمر» به قلم صدیق می‌گوید: کتاب «یادگار عمر» با نثری ساده و شیرین انشا شده و در خلال مطالبش فواید ادبی‏ و تاریخی فراوان است. هدف اصلی او از تألیف این کتاب در واقع شرح‌حال خودش نبوده، بلکه شرح‌حال بهانه و دست‌آویز شده است‏ و غرض واقعی و عمده او از نوشتن این کتاب هم مثل سایر مؤلفاتش راهنمایی جوانان برای کسب‏ فضایل اخلاقی بوده است. مطالب مهم تاریخی که در جای‌جای نوشته‌های این کتاب آورده است، از قبیل تاریخ بنیاد دانشگاه تهران و تأسیس دانش‌سرای عالی و کنگره فردوسی و فرهنگستان، جزو مطالبی‏ است که نیاز همه مورخان و محققان است.

عیسی صدیق که در دانش‌سرای ورسای پاریس و دانشگاه کلمبیا تحصیل کرده است، چند سالی هم معاون ادوارد براون، ایران‌شناس پرآوازه بریتانیایی، در دانشگاه کمبریج بود و زیر نظر او در آن دانشگاه زبان فارسی تدریس می‌کرد. صدیق نخستین فردی بود که از واژه «دانشگاه» به‌جای «دارالفنون» استفاده کرد و در امر تدوین سازمان آموزشی بسیار کوشید. به‌واقع نقش ۲ وزیر معارف برای پیشرفت نظام آموزشی در سال‌های حکومت پهلوی انکارناپذیر است، یکی علی‌اصغر حکمت و دیگری عیسی صدیق.
صدیق در امر تعلیم و تربیت در سامان‌دهی نظام آموزشی گیلان و تبریز و تأسیس دانشگاه در آن‌ها نیز پرتلاش بود، به‌شکلی که در کتاب «ایران مدرن و نظام آموزشی»‌اش می‌گوید، تلاشش برای نوزایی است، نه برای اینکه ایران غربی شود، بلکه برای اینکه ایران راستین قرن بیستم شود.

جالب اینکه دوران دانش‌آموزی عیسی صدیق با مرارت‌ها و تلخ‌کامی‌های زیادی همراه بود. پدرش، از ترس اینکه مبادا فرزندش از مسیر دین خارج شود، همواره با تحصیل وی در مدارس سبک جدید حتی دارالفنون و تحصیل او در خارج از ایران مخالف بود، ولی وی یکی از تأثیرگذاران آموزش جدید شد و تا آخر هم دین‌دار ماند.
درنهایت شرح اتفاقات زندگی و وقایع فرهنگی زمانش را به تأثیر و پیروی از استادش، یحیی دولت‌آبادی، نویسنده کتاب «حیات یحیی»، نوشت که «یادگار عمر» ارزنده و پربار اوست.