«منشی نولکشور»؛ خادم نشر فارسی

چاپ فارسی در جهان از اروپا آغاز شد و بر اساس اسناد و اطلاعات موجود کتاب «داستان مسیح» اولین کتابی است که به سال ۱۶۳۸ م. در لیدن چاپ و انتشار می‌یابد و بعد از آن شاهد توسعه چاپ فارسی در دیگر کشور‌های اروپایی مانند ایتالیا، فرانسه، انگلستان و ... هستیم، اما برای اولین بار در شرق، این هندوستان است که انتشار کتاب فارسی را آغاز کرده و طلایه‌دار این مهم می‌شود. انتشار واژه‌نامه انگلیسی به فارسی گلادوین به شیوه چاپ سربی و با استفاده از فونت نستعلیق نخستین گام در این‌باره بوده است. چارلز ویلکینز انگلیسی خیلی پیشتر از آنکه در انگلستان کتاب به زبان فارسی چاپ شود به سال ۱۷۸۰ م. اقدام به این مهم کرد.

از این سال به بعد انتشار کتاب به زبان فارسی در هند توسعه می‌یابد و ما شاهد توجه ویژه کمپانی هند شرقی و ناشران خصوصی در این راه هستیم. در این سال‌ها کتاب‌های فراوانی به شیوه چاپ سربی در کشور هند چاپ و انتشار یافته‌اند تا اینکه چاپ سنگی که شیوه‌ای به مراتب آسان‌تر و کم هزینه‌تر محسوب می‌شود پا به دیار هندوستان می‌گذارد. درباره تاریخ ورود صنعت چاپ سنگی به شبه قاره هند نیز اختلافاتی وجود دارد، اما به نظر می‌رسد که چاپ سنگی در شبه قاره در ۱۸۲۳ م. آغاز به کار کرد و شرکت هند شرقی چاپخانه‌های اولیه سنگی را در شهر‌های مَدرس، بمبئی و کلکته دایر کرد.

از آنجا که از نظر فنی به راه انداختن چاپخانه سنگی آسان بود، در عرض ۳ سال در ۱۸۲۶ م. اولین چاپخانه خصوصی سنگی در بمبئی به نام مطبع فریدونجی سهرابجی دستور به وجود آمد. اولین کتاب فارسی چاپ سنگی «ادله قویه بر عدم جواز کبیسه در شریعت زرتشتیه» تألیف ملافیروز بن کاووس (۱۸۳۰-۱۷۵۸ م.) است که در رد «شواهد النفیسه» تألیف محمدهاشم اصفهانی نوشته شده است. این کتاب در سال ۱۸۲۷ م. در شهر بمبئی و در چاپخانه سماچار به چاپ رسیده است. در همان سال در کلکته گلستان سعدی و یک‌سال بعد در همان‌جا بوستان سعدی چاپ سنگی خورد.

از این سال به بعد چاپخانه‌های مختلفی در شبه قاره هند تأسیس و به چاپ کتاب اقدام کردند و در این میان کتاب‌های متعددی به زبان فارسی چاپ و انتشار یافته است، اما از ابتدای سال ۱۸۵۷ م. چاپخانه مهمی تأسیس شد که خود به تنهایی توانست تحولی عظیم در حوزه چاپ و انتشار کتاب ایجاد کند و این تحول تنها محدود به جغرافیای شبه قاره هند نبود، بلکه مرز‌ها را درنوردید و ایران، روسیه، عثمانی، مصر و حتی اروپا را به تسخیر خود درآورد.

چاپخانه منشی نولکشور که به حق باید آن را معروف‌ترین چاپخانه آسیایی قرن ۱۹ میلادی در جهان نامید، به اهتمام منشی نولکشور فرزند چمناداس بهارگو در سال ۱۸۵۷ م. کار خود را در شهر لکهنو هندوستان آغاز کرد و خیلی زود توانست با هوش و مدیریت فوق‌العاده مؤسس خود جایگاهی بی‌همتا در میان چاپخانه‌های هندوستان و دیگر کشور‌های فارسی زبان و اسلامی پیدا کند. دیری نگذشت که چاپخانه سنگی وی که در شهر لکهنو با یک دستگاه کار خود را آغاز کرد به چاپخانه‌ای با ۳۰۰ دستگاه چاپ تبدیل شد و این چاپخانه خیلی زود شعبه‌های فراوانی در دیگر شهر‌های هندوستان مانند گانپور، بمبئی، لاهور و ... دایر کرد. قیمت ارزان کتاب، تنوع زبانی، تنوع موضوعی، نگاه ویژه به ادیان همه و همه از جمله عواملی بودند که دست به دست هم داده تا این چاپخانه از اقبال همگانی فوق‌العاده برخوردار شود و امروزه کمتر کتابخانه‌ای در جهان هست که کتاب یا کتاب‌هایی از این چاپخانه را در خود جای نداده باشد. سهم این چاپخانه در گسترش زبان و ادب فارسی در دنیا در قرن ۱۹ میلادی سهمی در خورتوجه است.