خانه «سالاری» به‌فروش گذاشته شد

محمد کاملان | شهرآرانیوز؛ چندروزی هست که اعلان فروش خانه تاریخی سالاری بر سردرِ این بنای ۱۰۰ ساله -و البته ثبتی در پشت باغ نادری مشهد- نصب شده است و سایه تخریب بر سر یکی از خاص‌ترین بنا‌های تاریخی مشهد (از نظر نوع معماری سردر) سنگینی می‌کند و میراث دوستان مشهدی نگران اند که نکند این خانه هم به بلایی که بر سر خانه‌های حناساب و کوزه کنانی و سایر بنا‌های تاریخ آمد دچار شود. البته هیچ بعید نیست که چند ماه دیگر به جای خانه نسل اول پزشکان مشهد که زمانی صحبت از تبدیل آن به موزه پزشکی شهر بود، مالکِ جدید شاید یک بنای به روز و مدرن بسازد و میراث فرهنگی استان هم بعد از این اتفاق تنها به یک ابراز تأسف بسنده کند.

خانه تاریخی سالاری با تاریخ پزشکی در شهر مشهد پیوند خورده است. اولین مالک این بنا و کسی که دستور ساخت آن را داد، دکتر حسین سالاری، ملقب به معتمدالحکماست که بنابر نقل مشهور اولین پزشک مدرن مشهد به شمار می‌رفت.

دکتر سالاری که اصالتی یزدی داشت، حوالی سال ۱۲۷۶ خورشیدی با جمعی از سربازان برای انجام مأموریتی به مشهد آمد و در روز‌های آخر این مأموریت، رکن الدوله، تولیت وقت آستان قدس رضوی، برای درمان بیماری همسرش سالاری را فرا خواند و بعد از این اتفاق و با درخواست رکن الدوله، دکتر سالاری به عنوان رئیس دارالشفای حضرت رضا (ع) انتخاب و ۳۵ سال در مشهد ماندگار شد. دکتر سالاری سال ۱۳۱۱ فوت کرد و در صحن نو (آزادی) به خاک سپرده شد.

این خانه هم که احتمالا در سال‌های آخر عمر معتمدالحکما ساخته شده بود، محل زندگی و طبابت دکتر حسین سالاری بود. بعد از حضور و سکونت سالاری در خیابان آیت ا... بهجت ۲ امروزی، که به نام شهیدان خوراکیان هم نام گذاری شده است، یکی دو پزشک دیگر مشهدی هم به محله آمدند و دکتر احمد، علی و رضا سالاری، سه پسر دیگر معتمدالحکما، هم که جزو پزشکان شهیر آن دوره مشهد بودند در مجاورت خانه پدری ساکن شدند تا این کوچه در میان مردم به کوی سالاری‌ها معروف شود.

سردرِ این خانه فاخر و منحصربه فرد است

آنچه که این خانه تاریخی را خاص کرده است، ویژگی‌های منحصربه فرد معماری آن و به ویژه سردر فاخر و زیبایش است که تنها یک نمونه مشابه در مشهد دارد. دکتر هادی ایوانی، استاد معماری و عضو هیئت علمی دانشگاه که مستندسازی خانه‌های تاریخی مشهد را انجام داده است، پیش از این و در سال ۱۳۹۷ در گفتگو با شهرآرا با اشاره به سال ساخت این خانه اعلام کرده بود که خانه سالاری از جمله خانه‌های دوره پهلوی اول در مشهد است که به سبک معماری تهران و احتمالا بین سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۵ ساخته شده است. با اینکه این سبک از معماری در دوره قاجار، ابداع و استفاده می‌شد، عناصر زیادی از آن در ساخت خانه سالاری دیده می‌شود. نکته جالبی که در این خانه وجود دارد برون گرا بودن آن است. در حالی که همه منازل تاریخی مشهد ساختارشان درون گراست.

به گفته این استاد معماری ساختار معماری ایران درون گراست و همه اجزا و عناصر خانه حول محور حیاط و میان سرا شکل می‌گیرند، یعنی حیاط در مرکز است و بقیه ساختار مثل اتاق‌ها و سایر چیز‌های دیگر دور آن ساخته می‌شوند. در حقیقت حیاط مرکزی جان خانه است. اما در خانه سالاری هه این مفاهیم طور دیگری است. در این خانه پنجره‌ها رو به خیابان است.

خبری از حیاط مرکزی نیست و چیزی که وجود دارد بیشتر به حیاط خلوت و سراچه کوچک شباهت دارد. سردر این خانه یکی از فاخرترین‌ها در نوع خود در مشهد است. تاج بزرگ و بی نظیر سردر آن هم که جزو یکی از فاخرترین سردر‌های خانه‌های تاریخی مشهد است و به خوبی جایگاه اجتماعی مالک آن را مشخص می‌کند، نشان می‌دهد که این خانه تاریخی دوست دارد برون گرا باشد. اگر قرار باشد یک ویژگی برجسته برای خانه سالاری پیدا کنیم، نمای زیبا و بی نظیر این بناست که تقریبا با دیگر اسلافش متفاوت است.

خانه تاریخی ۲۲ میلیاردی

چند روز قبل بود که تصویر آگهی فروش خانه تاریخی سالاری که به سردرِ این بنا آویزان شده بود در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد و زنگ خطر از دست رفتن یکی از معدود بنا‌های تاریخی باقی مانده شهر مشهد به صدا درآمد. با مالک فعلی خانه سالاری که تماس می‌گیریم، قیمت این بنای تاریخی را بین ۱۸ تا ۲۲ میلیارد تومان اعلام می‌کند و مدعی است که با وجود قدیمی بودن ساختمان، به عنوان اثر ملی در فهرست میراث فرهنگی ثبت نشده است و می‌توان آن را تخریب کرد.

این ادعا در حالی مطرح می‌شود که براساس فهرست آثار ثبتی خراسان رضوی، خانه سالاری با شماره ثبت ۱۲۰۶۹ در تاریخ ۱۲ تیر ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و طبق قانون تخریب این بنا‌ها بدون مجوز از سازمان میراث فرهنگی ممنوع است و براساس قانون مجازات اسلامی اگر فردی تمام یا بخشی از بناها، مکان ها، محوطه‌ها و مجموعه‌های فرهنگی تاریخی یا مذهبی را که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است تخریب کند، ملزم به جبران خسارت است و علاوه بر آن به یک تا ۱۰ سال حبس محکوم می‌شود.

میراث فرهنگی خراسان رضوی پاسخگو نیست

حالا سؤال اینجاست که آیا خانه سالاری به سبک و سیاق تعداد دیگری از بنا‌های تاریخی مشهد با شکایت مالکانش از فهرست آثار ملی خارج شده است یا نه؟ و اینکه مالک این بنا می‌تواند بدون اجازه و استعلام از میراث فرهنگی استان اقدام به فروش خانه تاریخی سالاری کند؟ چه سرنوشتی در انتظار این بنای تاریخی صدساله است و اصلا واکنش این اداره به حراج آثار تاریخی مشهد چیست؟

متأسفانه و بعد از چهار روز پیگیری از اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی، معاون میراث فرهنگی این اداره کل پاسخگوی تماس‌های ما نبود. پیش ازاین و در جریان تخریب خانه تاریخی سیدان، میراث فرهنگی فقط بررسی و شناسایی عامل یا مرتکبان تخریب را خواستار شد و سرانجامِ این درخواست بعد از سه سال کماکان مشخص نیست. پس از تخریب خانه کوزه کنانی و بعد از بالاگرفتن اعتراضات به این تخریب، معاون وقت میراث فرهنگی خراسان رضوی به ذکر این جمله که هیچ مجوزی برای تخریب و آغاز عملیات اجرایی در خانه تاریخی کوزه کنانی مشهد صادر نشده است بسنده کرد.

سال ۱۳۹۸ هم وقتی که بانک کشاورزی باغ خونی را به مزایده گذاشت و چند مشتری برای خرید پا پیش گذاشتند، بعد از چند روز معاون پیشین میراث فرهنگی در گفتگو با روزنامه شهرآرا فقط اعلام کرد که بانک کشاورزی موضوع فروش باغ خونی را به اطلاع اداره میراث فرهنگی نرسانده است و قید نشدن ثبتی بودن باغ خونی در آگهی یک ایراد قانونی است.
برای خانه سالاری هم به احتمال زیاد باید منتظر فروش و شاید تخریب باشیم تا بعد از آن میراث فرهنگی استان وارد گود شود و جوابیه صادر کند.

برای بنای تاریخی مجوز ساخت و تخریب صادر نمی‌شود

شهردار منطقه سه مشهد نیز در گفتگو با شهرآرا، با بیان اینکه اگر خانه سالاری در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده باشد، مجوز ساخت وساز و تخریب برای آن صادر نخواهد شد، گفت: میراث فرهنگی مشهد معمولا در نامه‌ای بنا‌ها و ساختمان‌های تاریخی را به شهرداری معرفی می‌کند و پس از ثبت در سیستم شهرسازی، هیچ مجوزی مثل ساخت وساز برای آن بنا صادر نمی‌شود؛ ضمن اینکه لکه‌هایی با کاربری تاریخی در طرح‌های تفصیلی مشخص شده است و ساخت بنا در این لکه‌ها هم ضوابطی دارد که شهرداری ملزم به رعایت آن هاست و این کار را انجام می‌دهد.

امیدرضا رحمانیان ادامه داد: غیر از این اگر موردی هم مشکوک به تاریخی بودن باشد، از میراث فرهنگی استعلام خواهیم گرفت که آیا این بنا واجد ارزش است و اینکه ثبت شده است یا نه؟ در مجموع شهرداری برای بنای تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران، پروانه ساخت وساز و مجوز تخریب صادر نمی‌کند.