خش‌خش دلنشین همراه با نوای «یا رضا(ع)» | درباره مراسم جاروکشی حرم امام رضا(ع)

سیده‌نعیمه زینبی | شهرآرانیوز؛ خودش را در آغوش امن حرم جا داده است که یک‌باره صدایی بلند می‌شود و آوای «رضاجانم» آهنگ می‌گیرد. اندک‌اندک «رضاجانم»‌ها روانه لب می‌شود و زمزمه‌های دل به لب متصل می‌شود.

حالا نوبت نگاه است که رد صدا را دنبال کند و خودش را به صف ایستاده خادمان جاروبه‌دست برساند. با دیدن یک ردیف از خادمانی که با احترام رو به قبله به جارویشان تکیه داده اند، از جایش برمی‌خیزد تا خود را به این بزم عاشقانه برساند.

افتخار جاروکشی

مراسم جاروکشی که اکنون به‌صورت نمادین در حریم امام هشتم، دل زائران را با خود همراه می‌کند، مراسمی کهن است و بیش از ۴۰۰ سال قدمت دارد و هرکس قدم به حریم یار گذاشته، آن را به تماشا نشسته است.

جاروکشی در عهد صفوی، خدمتی مستقل محسوب می‌شد. قدیمی‌ترین سندی که به شغل جاروکشی در حرم اشاره دارد، حکم خدمت و پرداخت حقوق به جاروکش آستانه در سال ۱۰۱۱ هجری قمری به مقدار یک‌تومان و ۶۵۰۰ دینار نقد و ۲۳ خروار غله است.

همچنین در اسناد سال ۱۰۳۷ هجری قمری، تعداد جاروکشان ۱۴ تن آمده است. گاه ارادت به حضرت به جایی می‌رسید که بعضی از اشخاص، عنوان «جاروب‌کش آستانه» را برای عرض خلوص و خضوع به امام‌رضا (ع) برمی‌گزیدند. در بعضی کتیبه‌ها نیز عبارت «به سعی و اهتمام جاروب‌کش آستانه» آمده که نشانی از همان ارادت است.

وقف برای نظافت

در آن زمان که جاروکشی، یکی از ملزومات تنظیف حرم بود، وقف برای آن نیز بازاری گرم داشت. عاشقان حضرت برای پاکیزگی زیارتگاه امام هشتم هزینه و وقف می‌کردند. یکی از مصارف موقوفات مردم که در بعضی از وقف‌نامه‌های قدیمی به آن اشاره شده، تأمین هزینه‌های جاروکشی حرم مطهر بوده است.

ازجمله واقفان دراین‌زمینه، مرتضی قلی‌بیگ در سال ۱۰۸۴‌هجری قمری و میرعلی محمد در سال ۱۱۸۱‌هجری قمری هستند که موقوفاتی را به این امر اختصاص داده‌اند.

عبدالکریم ناظر نیز در سال ۱۳۰۶ عواید یک باب دکان وقفی خود را به یک خادم از هر پنج خادم کشیک اختصاص داده است تا همواره در حرم مشغول جاروکشی باشد. خدمت جاروکشی تا سال ۱۱۳۰ هجری قمری، به تکرار در اسناد آمده است.

بعد از این تاریخ باوجود کاربرد واژه جاروکش، در اسناد از آن به عنوان شغلی مستقل یاد نشده و جاروکشی، بخشی از وظایف دربانان، فراشان و خادمان به شمار رفته است.

نمادین در ۳ نوبت

در گذشته، صحن‌ها به سبب سنگ‌فرش نبودن و بیتوته زائران در آن‌ها، روزی پنج نوبت جارو می‌شد. امروزه، اما جاروکشی روضه منوره و رواق‌ها برعهده خادمان و فراشان است. هر روز صبح پس از برگزاری مراسم تحویل کشیک، جارو‌های دسته‌کوتاه را در سینی بزرگی می‌گذارند و جاروکشی را با مداحی آغاز می‌کنند.

جاروکشی صحن‌ها برعهده دربانان است که در شبانه‌روز، سه نوبت (صبح، ظهر، شب) انجام می‌شود. دربانان سه نوبت در روز، یک بار قبل از مراسم خطبه و تحویل کشیک، دیگر بار بعد از مراسم خطبه و سومین‌بار، دو یا یک ساعت مانده به غروب، مراسم جاروکشی را برگزار می‌کنند. در ماه مبارک رمضان، مراسم جاروکشی در دو نوبت، یک ساعت بعد از افطار و یک ساعت قبل از سحر برگزار می‌شود.

جارو‌کردن کفشداری‌ها تا سال ۱۳۸۳ خورشیدی برعهده کفشدار‌ها بود، اما پس از این سال به بخش خصوصی واگذار شد. تنظیف و تطهیر صحن‌ها نیز از همان سال توسط بخش خصوصی انجام شده و جاروکشی دربانان به‌صورت نمادین برگزار می‌شود.

در مراسم جاروکشی که بیشتر زائران با آن آشنا هستند، دربانان با لباس خدمت و جارو‌های دسته‌بلند سبزرنگ، مقابل آسایشگاه دربانان واقع در صحن انقلاب، رو به قبله و مضجع شریف امام رضا (ع) می‌ایستند و یکی از آنان به‌عنوان چاووش‌خوان، در مدح امام هشتم، اشعاری می‌خواند. در روز‌های شهادت یا ولادت ائمه اطهار نیز اشعاری متناسب با آن روز خوانده می‌شود.

ازجمله ابیاتی که در مدح حضرت خوانده می‌شود، می‌توان به این بیت اشاره کرد: «به دربار تو من مولا، غلام حلقه در گوشم/ دم مرگ و شب اول مکن مولا فراموشم/ رضا جانم، رضا، رضا جانم، رضا…» در فواصل ابیات، سایر دربانان نیز با تکرار ذکر «رضا جانم، رضا، رضا جانم، رضا» همراهی می‌کنند.

سپس جاروکنان به راه می‌افتند و صحن‌های انقلاب، آزادی، قدس، گوهرشاد و جمهوری را نمادین جارو می‌زنند. مردم نیز درکنار خادمان حضور دارند و با آن‌ها همراهی می‌کنند و اشک می‌ریزند. خادمان هنگام ورود و خروج از هر صحن و همچنین مقابل پنجره‌فولاد صحن‌های انقلاب و آزادی به امام‌رضا (ع) سلام و ادای احترام می‌کنند. جاروکشان پس از جاروکشی همه صحن‌ها، مقابل پنجره فولاد (صحن انقلاب یا آزادی) رو به قبله می‌ایستند و با دعای دسته‌جمعی، مراسم را به پایان می‌رسانند.