سونامی کشت زعفران؟

شهامت - «نمی‌دانم.» پاسخ پیرمرد کشاورز به چرایی کشت زعفران بود در برنامه‌ای تلویزیونی. پیرمرد که روستایش در استان گلستان واقع است، می‌گفت چند سالی می‌شود به کاشت زعفران روی آورده است، اما با تمام هزینه‌هایی که برای کاشت، برداشت و خشک کردن آن می‌پردازد، سودش سال‌به‌سال دارد کمتر می‌شود.
از یک پیرمرد روستایی که فقط وصف سودآوری زعفران را شنیده و بر همین اساس به جای کاشت محصولات بومی استان خود به زعفران‌کاری روی آورده است انتظار نمی‌رود تحلیل بازار داخلی و جهانی زعفران را بداند، اما آیا متولیان بخش کشاورزی هم زنگ هشدار اشباع بازار را نشنیده‌اند و از روند بی‌توقف افزایش کشت زعفران بی‌خبرند؟

شتاب بدون ترمز
سال ۹۸ به انتهای فصل سوم نزدیک می‌شود و آمارنامه وزارت جهاد کشاورزی هنوز داده‌های پارسال را بارگذاری نکرده است. بر اساس آمار‌های این پایگاه که تازه‌ترین آن به سال ۹۶ برمی‌گردد، سطح زیر کشت زعفران از ۷۳ هزار هکتار در سال ۹۰، با رشد ۴۸ درصد، به ۱۰۸ هزار هکتار در سال ۹۶ رسیده است. میزان تولید نیز در بازه زمانی یادشده رشدی مشابه را تجربه، و از ۲۵۴ تن به ۳۷۶ تن افزایش پیدا کرده است. همچنین بررسی جلد سوم این آمارنامه در سال‌های ۹۱، ۹۴ و ۹۶ نشان می‌دهد تعداد استان‌های درگیر با کاشت زعفران به‌ترتیب ۲۱، ۲۵ و ۳۲ بوده است.
آیا رشد تولید در سال‌های ۹۷ و ۹۸ متوقف شده است؟ هیچ داده‌ای برای دادن پاسخ مثبت به این سؤال وجود ندارد. تمام آمار‌های رسمی و غیررسمی موجود، روند فزاینده تولید زعفران را نشانه گرفته است که فقط به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌شود.
برآورد پانصدتنی وزیر جهاد کشاورزی پیش از آغاز فصل برداشت زعفران را اضافه کنید به صحبت‌های اخیر معاون باغبانی وزیر که با صراحت اعلام کرد: شیب سطح زیر کشت زعفران بسیار پرشتاب و افزایش آن سالانه ۵۰۰۰ هکتار است.
هاشم نقیبی، معاون باغبانی جهاد کشاورزی خراسان رضوی، نیز به شهرآرا می‌گوید امسال ۳۰۰۰ هکتار به اراضی زیر کشت زعفران در خراسان‌رضوی اضافه شده است.
خبر‌هایی که از استان‌های مختلف منتشر می‌شود حمایت مسئولان جهاد کشاورزی استان‌های یادشده در قبال توسعه کشت زعفران را نشان می‌دهد که تقریبا ناممکن است این سیاست‌ها بدون اطلاع وزارتخانه متبوع باشد.
اگر با کشت زعفران سر و کار دارید، حتما می‌دانید که یکی دو سال طول می‌کشد تا زمین زعفران به حداکثر بازدهی خود برسد. این افزایش تولید در حالی است که خبری دال بر برنامه‌ریزی کلان برای افزایش صادرات زعفران، شکار بازار‌های جدید و مواردی این‌چنین، در دست نیست. نه‌فقط خبری نیست بلکه مشکلات ریز و درشت صادرکنندگان زعفران، بار‌ها سوژه گزارش‌های همین صفحه شده است.
حسین شیرزاد، رئیس هیئت مدیره سازمان تعاون روستایی کشور، اوایل همین ماه از به صدا درآمدن زنگ خطر شکست بازار و عرضه مازاد زعفران خبر داد. آیا بعد از تولید نامتعادل صیفی‌جات و سونامی گوجه‌فرنگی که تابستان امسال رخ داد باید منتظر شکست قیمت‌ها در بازار این محصول راهبردی و ارزآور باشیم؟

مازاد است یا نه؟
افزایش تولید زعفران را کسی منکر نیست. با وجود این، در مازاد بودنِ آن حرف و حدیث وجود دارد. معاون امور باغبانی جهاد کشاورزی خراسان رضوی در صحت رقم‌های چندده‌میلیون‌تنی زعفران که صادرکنندگان کشور می‌گویند از تولید پارسال در انبار‌ها مانده است، اظهار تردید می‌کند.
نقیبی می‌گوید: نمی‌دانم این آمار‌ها را از کجا می‌آورند. پارسال ۴۰۴ تن تولید زعفران در کشور بود که ۲۸۲ تن آن صادر شد.۸۰ تن مصرف سرانه مردم است. برآورد قاچاق زعفران بر اساس آنچه صادرکنندگان می‌گویند، چیزی بین ۲۰ تا ۳۰ تن است. اگر همان ۳۰ تن را در نظر بگیریم، سرجمع این‌ها می‌شود حدود ۳۹۰ تن. آنچه می‌ماند، حدود ۱۲ تن و با احتساب موجودی انبارها، بیست سی تن است، نه رقم‌های بیشتری که مطرح می‌شود.
در مقابل، نایب‌رئیس شورای ملی زعفران تشکیک یادشده را این‌طور پاسخ می‌دهد: دوستان جهاد مازاد تولید زعفران را قبول ندارند، چون اطلاعات ندارند. کسی که موجودی زعفران دارد نمی‌رود به جهاد کشاورزی خبر دهد. اگر می‌گوییم مازاد تولید داریم، بر اساس داده‌هایی است که مستقیم از کشاورزان می‌گیریم. از وضعیت سی چهل واحد بسته‌بندی و صادراتی بزرگ زعفران در کشور نیز اطلاع داریم. البته افراد دیگری هم هستند که به ما مراجعه می‌کنند. همین الان سراغ دارم فردی را که پارسال به امید سود، یک تن زعفران خریده و نتوانسته است بفروشد. غلامرضا میری ادامه می‌دهد: از سال‌ها پیش به وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی در دولت‌های وقت درباره توسعه کشت و کوچ زعفران به استان‌های دیگر هشدار دادیم، اما توجه نکردند و رسیده‌ایم به امروز که زعفران تولید‌شده معضل شود.

واقعیت ندارد
چرا باید این‌طور باشد و آینده‌ای خاکستری برای طلای سرخ ترسیم شود؟ معاون جهاد کشاورزی استان هم از وضعیت کنونی راضی به نظر نمی‌رسد. او می‌گوید: آمده‌اند بر خلاف واقعیت، زعفران را محصولی کم‌آب‌طلب مطرح کرده‌اند در حالی که این طور نیست و هر محصولی به‌تناسب به آب نیاز دارد. استانداری‌های استان‌های مختلف از توسعه کشت زعفران حمایت می‌کنند. کنترل این قضیه در اختیار ما نیست. ما اخطار دادیم و با خود وزارت کشور و استانداری‌های مربوط مکاتبه کردیم که این رویه درستی نیست.
از او می‌پرسیم در خراسان رضوی با چه الگویی سه‌هزارهکتار سطح زیر کشت افزایش یافته است؟ نقیبی می‌گوید: چه‌کار می‌توانیم بکنیم؟ اهرمی برای کنترل کشت وجود ندارد. الگوی کشت الزامات قانونی، حمایتی، هدایتی و نظارتی می‌خواهد. هم‌اکنون الزامی قانونی برای رعایت اصلاح الگوی کشت نداریم. وقتی الزام قانونی باشد، مسائل حمایتی هم تدارک دیده می‌شود. در این صورت، می‌شود به مردم گفت بیش از این نکارید که اگر بکارید ما فلان حمایت را از شما نمی‌کنیم.
او صحبت‌های خود را با توصیه تمام می‌کند، توصیه‌ای که تازگی ندارد و اگر قدرت اجرایی داشت، دست‌کم در خراسان رضوی توسعه کشت را متوقف می‌کرد. نقیبی از مردم می‌خواهد بیش از این زعفران نکارند و سطح زیر کشت خود را با آب، نیروی انسانی، وضعیت بازار و هزینه‌های تولید میزان کنند.
آیا باید بپذیریم که سیاست‌گذاری در مورد میزان کشت محصول راهبردی کشور به قشری سپرده شود که با تمام احترام، به گفته محمدعلی قنادزاده، رئیس سازمان نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی خراسان‌رضوی، میانگین سنی‌شان بیش از ۵۰ سال و میزان تحصیلات مرتبط دانشگاهی‌شان، کمتر از ۳ درصد است؟

پدر کفایت ندارد
«وزارت جهاد کشاورزی حکم پدر را برای بخش کشاورزی دارد. مسئله اینجاست که این پدر در نگاه فرزند، کفایت لازم را ندارد.» دکتر علیرضا سوهانی را به اظهار نظر‌های بی‌تعارفش می‌شناسیم. عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد معتقد است فقدان کفایت در وزارتخانه ناشی از نداشتن اختیارات لازم است و تعیین راهبرد برای میزان کشت زعفران مصداقی از یک واقعیت کلی است.
این مدرس کشاورزی مثال پدر و پسر را ادامه می‌دهد و می‌گوید: وقتی پدری برای فرزندش نقشه راه ترسیم نکند، فرزند نقشه راهش را از جایی دیگر می‌گیرد. کشاورزان ما هم شنیده‌اند کشت زعفران سودآور است؛ پس می‌کارند، در حالی که از سود سرشار برخی از انواع گیاهان دارویی و مشتری‌های پروپاقرص آن در کشور‌های اطراف بی‌خبرند. شاید اگر خبر داشتند، دیگر گندم و جو هم نمی‌کاشتند. سوهانی درباره کم فایده بودن توصیه‌های ترویجی جهاد دست‌کم برای سطح زیر کشت زعفران اضافه می‌کند: کشاورز به توصیه‌های جهاد عمل نمی‌کند، چون دلیلی نمی‌بیند. نه حمایتی وجود دارد که نگران قطع شدن آن باشد، نه اعتماد به اینکه این توصیه‌ها برایش پول می‌سازد. کشاورز نگران این است که اگر چیز دیگری بکارد، چطور آن را بفروشد. تجربه آمریکا در کنترل کشت پنبه نکته دیگری است که عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد این‌طور به آن اشاره می‌کند: در آمریکا فقط ۸ ایالت حق دارند پنبه بکارند. اگر ایالت دیگری بکارد، سال نخست، دولت پول آن را می‌دهد و جلو چشم کشاورز، مزرعه را زیر و رو می‌کند. سال دیگر، اگر تکرار کرد، ۸ برابر پولی که سال قبل دریافت کرده است جریمه‌می‌شود.
او با اشاره به تجربه آلمان پس از جنگ جهانی دوم در ایجاد حلقه‌های کشاورزی متشکل از تخصص‌های مختلف، بازرگانی را یکی از این حلقه‌ها برشمرد و راه نجات زعفران از تولید نامتعادل را تشکیل هلدینگ‌هایی دانست که تولید علمی، فرآوری، بسته‌بندی، بازاریابی و فروش حلقه‌های آن باشد.