آیا حضور گسترده مردم به بهانه جشن و برنامه‌های مختلف به نفع بنا‌های تاریخی است؟
بنا‌های تاریخی حاصل حدود ۱۰ هزار سال از عمر بیش از چهارمیلیون ساله بشر است که دیگر تکرار نخواهد شد. از سوی دیگر همه چیز قابل تجدید است، ولی آثار تاریخی را نمی‌توان تجدید کرد. اگر یک اثر تاریخی منهدم شود و از بین برود، دیگر قابل ساخت نیست.
سیده نعیمه زینبی | شهرآرانیوز؛ جمعیت لباس‌های محلی پوشیده اند و پشت سر داماد به راه افتاده اند و از پله‌های خشت وگلی بالا می‌روند. گشتی درمیان آسباد‌ها می‌زنند و برمی گردند. این توصیف، نمای یک عروسی خراسانی است که چسبیده به سازه آسباد‌های نشتیفان برگزار شده است. گرچه بیشتر مراسم در پایین پای آسباد‌ها درجریان است، همین حضور جمعیت روی این سازه خشت وگلی کهن باعث می‌شود این سؤال به ذهن خطور کند که حضور این جمعیت آسیبی به بنا نمی‌زند؟
چند روز پیش از این مراسم، جشن نوروزگاه نیز در جوار آسباد‌ها جمعیت زیادی را به روی این سازه کشاند و اداره مراسم تاحدودی از دست برگزارکنندگان آن خارج شد؛ اتفاقی که باعث شد این پرسش شکل بگیرد که این جشن‌ها به نفع بنا‌های تاریخی است یا به ضرر آن؟
افزون براین، اماکن تاریخی بار‌ها مورد استفاده فیلم سازان قرار گرفته است. چندی پیش، سریال سووشون به کارگردانی نرگس آبیار در باغ عفیف آباد شیراز ساخته و در تصاویر دیده شد که قسمتی به آن الحاق شده بود. در مراحل ساخت سریال جیران در عمارت مسعودیه تهران نیز بخش‌هایی از آن به صورت سهل انگارانه مرمت شد تا حفاظتی که سازمان میراث فرهنگی باید از ابنیه تاریخی هنگام جشن‌ها و حضور برنامه سازان و دیگر تجمع‌ها داشته باشد، زیر سؤال برود. همه این سؤالات روی هم انباشته شد تا موضوع این گزارش شود.
سهل انگاری در حفاظت آثار تاریخی، خیانت به انسان، فرهنگ و تاریخ است
رجبعلی لباف خانیکی باستان شناسی است که دلسوزی او برای بنا‌های کهن ایران زمین بر هیچ کس پوشیده نیست. او ابتدا نکاتی را درباره بنا‌های تاریخی عنوان می‌کند تا اهمیت حفاظت از آن را گوشزد کند: بنا‌های تاریخی حاصل حدود ۱۰ هزار سال از عمر بیش از چهارمیلیون ساله بشر است که دیگر تکرار نخواهد شد. از سوی دیگر همه چیز قابل تجدید است، ولی آثار تاریخی را نمی‌توان تجدید کرد. اگر یک اثر تاریخی منهدم شود و از بین برود، دیگر قابل ساخت نیست. همچنین آثار تاریخی جزو اموال عمومی است و متعلق به یک نهاد یا سازمان خاص نیست. تپه ها، بناها، اشیای منقول و هرچیز دیگری که سبقه تاریخی دارد، به منزله شناسنامه و هویت ماست. سؤال بزرگ «انسان چیست و چگونه زندگی می‌کرده است؟» را با مطالعه این آثار می‌توانیم پاسخ بدهیم.
باوجوداین اهمیت، برای حفاظت از آثار تاریخی فرهنگ سازی نشده است. گاهی حتی شخصی که مسئولیت حفاظت از آثار را دارد، شناختی از آن ندارد و فلسفه وجودی آن را نمی‌داند. با همین نا آگاهی ممکن است دست به کار‌هایی بزند که به نابودی این آثار منجر شود. در اداره میراث فرهنگی اماکن تاریخی را شناسایی و فهرست می‌کنند، ولی در کنارش باید برای مردم و مسئولان آن محل نیز شناخت ایجاد کنند.
این باستان شناس نگرانی خود را از حضور گروه‌های فیلم برداری در اماکن تاریخی نیز پنهان نمی‌کند: وقتی افرادی به بهانه کار فرهنگی به آثار تاریخی ضربه می‌زنند، بیشتر تأسف می‌خوریم. به طور مثال وقتی یک بنای میراثی دراختیار گروه فیلم برداری یک فیلم یا سریال قرار می‌گیرد، توقع داریم که ارزش حفاظت از این سازه را بدانند. گاهی لوکیشن را در یک قلعه یا کوشک قدیمی در نظر می‌گیرند و با برنو یا تفنگ سرپر شروع به تیراندازی می‌کنند و ما می‌بینیم که از در و دیوار آن خاک می‌ریزد. جای تعجب است. سازمان میراث فرهنگی باید با تحکم و جدیت از این موضوع جلوگیری کند.
لباف درباره حضور یک باره جمعیت در جشن ها، بازدید‌ها و دیگر برنامه‌ها نیز تذکر می‌دهد: جاذبه زمین به صورت دائم سقف‌ها و طاق‌ها را به سمت مرکز زمین می‌کشد که به مرور تخریب ایجاد می‌کند. گاهی یک بنای تاریخی مانند کاروان سرا را برای برگزاری یک جشن انتخاب می‌کنند و جمعیت زیادی در آن حاضر می‌شوند که وزن آن‌ها بر جاذبه طبیعی زمین افزوده می‌شود و این تخریب را تسریع می‌کند و رانش‌ها و شکاف‌هایی در آن ایجاد می‌کند. حرکت انسان بر یک اثر تاریخی و یک تپه تاریخی باعث خدشه بر لایه‌های تمدنی آن می‌شود. وقتی ما یک اثر ثبت شده داریم، باید مراقب آن باشیم و یکی از راه‌های مراقبت، جلوگیری از این ماجراست.
تعجب این باستان شناس از برگزاری جشن عروسی در بنای آسباد‌ها قابل پیش بینی است؛ استاد لباف معرفی بنای تاریخی را بهانه خوبی برای صدور مجوز برگزاری جشن نمی‌داند. او ادامه می‌دهد: اگر چنین اتفاقی بیفتد، مشخص است آن فردی که مجوز می‌دهد هیچ ارتباط و صلاحیتی برای حفاظت از میراث فرهنگی ندارد. وقتی سی چهل نفر بالای سقف‌های خشت وگلی آسباد‌های نشتیفان بروند، بسیار آسیب زننده است. بنای تاریخی به این شکل نیاز به معرفی ندارد. از سوی دیگر، کسی که اهمیت میراث فرهنگی را نمی‌داند، چرا باید یک اثر را بشناسد؟
فلسفه وجودی میراث فرهنگی را باید دانست و نباید آن را فدای تبلیغات کرد. ۱۰ هزار سال انسان فرهنگ سازی کرده و دیگر تمام شده است. از حالا به بعد انسان، فرهنگی را که شناسنامه داشته باشد، نمی‌سازد؛ بنابراین نباید با این بخش از تاریخ سهل انگارانه برخورد کرد، زیرا خیانت به فرهنگ، انسان و تاریخ است.
جمعیت می‌تواند با رعایت حد ظرفیت تحمل یک بنا در آن حاضر شود
دکتر فرید جواهرزاده، استاد مدیریت جهانگردی و رئیس انجمن علمی طبیعت گردی ایران، این مسئله را از نگاه گردشگری بررسی می‌کند. او در ابتدا به توضیح اصطلاح ظرفیت تحمل یک مقصد گردشگری بنا به تعریف سازمان جهانی جهانگردی می‌پردازد: حضور جمعیت در یک زمان معین، باید بدون ایجاد تغییر و آشفتگی در محیط زیست فیزیکی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی باشد.
او برای اینکه این مفهوم دقیق‌تر در ذهن مخاطب شکل بگیرد، اضافه می‌کند: یک کلاس درس ظرفیتش مشخص است، ولی اگر چندبرابر ظرفیت به آن کلاس وارد شوند، چه اتفاقی می‌افتد؟ نارضایتی برای دانشجو و استاد و آسیب به محیط. این مفهوم ظرفیت قابل تحمل است و کاملا علمی و قابل ارزیابی است. نبود رعایت این ظرفیت می‌تواند به نارضایتی گردشگر و تخریب اماکن گردشگری بینجامد.
به طور مثال حضور جمعیت زیاد در برخی سواحل جنوبی کشور در نوروز امسال باعث نارضایتی جامعه محلی شده بود. این موضوع نشان می‌داد که این سنجش در آن مناطق به درستی انجام نشده بود. اما اگر درست برنامه ریزی شود، از اماکنی مانند تالاب میانکاله که توان اکولوژیکی ضعیف تری دارند، نیز به صورت محدود میتوان استفاده کرد.
در کنار این مسئله، نقش رویداد‌های فرهنگی در برندسازی مقاصد گردشگری مطرح می‌شود که جشن نوروزگاه، یکی از این نوع اتفاقات است. جواهرزاده از برگزاری این مراسم در اماکن تاریخی دفاع می‌کند: گردشگران برای شرکت در رویداد فرهنگی در آنجا حضور پیدا می‌کنند و به نوعی هدف، معرفی آن جاذبه گردشگری است که در کنارش فرهنگ و آداب و رسوم آن شهر معرفی می‌شود. این مسئله پسندیده است.
کنسرت زنده «یانی»، از آهنگ سازان مطرح دنیا در دهه ۱۹۹۰ در آکروپلیس یونان، پر فروش‌ترین آلبوم موسیقی دنیا شد. بسیاری از کشور‌های دنیا با همین مدل برنامه ریزی می‌کنند تا گردشگران فرهنگی را جذب کنند.
البته برگزاری رویداد برای جذب گردشگر همه ماجرا نیست و رئیس انجمن علمی طبیعت گردی ایران ادامه می‌دهد: لازمه اجرای رویداد‌های فرهنگی، برنامه ریزی، مدیریت و توجه به اصول گردشگری پایدار است. ما برای شناسایی مقاصد باید رویداد‌های فرهنگی برای آن تعریف کنیم و چه خوب است که مانند جشن‌های نوروزگاهی، این رویداد مبتنی و متناسب با اثر باشد.
پس ترتیب دادن برنامه‌های فرهنگی در بنا‌های تاریخی و جشنواره‌های بومی در مناطق گردشگری یا اقامت گردشگران در اماکن تاریخی می‌تواند یکی از بستر‌های مناسب برای رشد ورود گردشگر باشد که یک پیش فرض دارد و ما به آن توسعه پایدار گردشگری می‌گوییم. یعنی آن برنامه در چارچوب علمی و متقن صورت گرفته و ظرفیت تحمل و بقیه موارد را رعایت کرده است.
جواهرزاده درباره استفاده از بنای تاریخی به عنوان لوکیشن فیلم نیز حرف‌هایی برای گفتن دارد: اگر طی ساخت فیلم، یک تصویر از مقصد گردشگری ارائه می‌دهیم و اثر سوء در آنجا نمی‌گذاریم، ایرادی ندارد.
اما نصب تجهیزات حرفه‌ای و استفاده از جلوه‌های ویژه از جمله انفجار در فضا‌های تاریخی باعث صدمه زدن می‌شود که توجیه ندارد. در تاریخ معاصر خودمان مرحوم علی حاتمی برای ساخت سریال هزاردستان به اماکن تاریخی واقعی نرفت و برای ساخت آن، شهرک سینمایی ساخت. شهرک غزالی تهران که لوکیشن بسیاری از فیلم‌ها شده است، از آنجا شکل گرفت. چرا ما از این روش که درس بزرگ علی حاتمی برای بسیاری از فیلم سازان و کارگردانان است، استفاده نکنیم؟ آن زمان او هم می‌توانست وارد کاخ‌ها شود و فیلم بسازد، ولی این کار را نکرد. در کشور‌های دنیا هم معمولا برای ساخت فیلم سراغ آثار تاریخی نمی‌روند.
تلاش می‌کنیم عروسی خراسانی را احیا کنیم
هومن بزم آرا راهنمای گردشگری خواف و نشتیفان که تلاش فراوانی برای احیای عروسی خراسانی در جوار آسباد‌های نشتیفان انجام داده است، می‌گوید: ما تلاش کردیم که این عروسی بر طبق عروسی‌های قدیمی خراسان برگزار شود، مانند کُرد‌ها و کرمانج‌ها که مراسمشان سنتی است. این اصالت در بیشتر شهر‌های ایران از بین رفته و مراسم عروسی در نقاط مختلف ایران شبیه هم شده است. ما معماری بومی را از دست داده ایم. موسیقی هم از بین رفته است؛ به همین دلیل ما می‌خواهیم مراسم عروسی خراسانی را احیا کنیم.
به نظرم این تلاش‌ها برای حفظ سنت‌های محلی اثر گذار بوده است؛ زیرا پنج سال پیش تعداد محدودی دوتارنواز در خواف داشتیم، ولی اکنون چند آموزشگاه دوتار داریم. به همه جوان ها، پیشنهاد این نوع عروسی را می‌دهیم. البته اجرای این کار آسان نیست و هزینه‌های بیشتری از اجرای مراسم ساده دارد. نخستین عروسی که در جوار آسباد‌ها برگزار شد، مراسم ازدواج خودم بود.
او از حمایت میراث فرهنگی خواف برای برگزاری جشن عروسی خراسانی در جوار آسباد‌ها خبر می‌دهد و می‌گوید: میراث فرهنگی برای حضور مردم در آسباد‌ها تلاش می‌کند و رئیس میراث فرهنگی خواف در مراسم ما حضور داشت. دیگر سازمان‌ها نیز تعهدات لازم را از ما گرفتند تا اجازه برگزاری این مراسم خراسانی به ما داده شد.
البته فیلم‌هایی که از مراسم آن‌ها و نوروزگاه در فضای مجازی پخش شد، از حفاظت نشدن کافی بنا در این دو جشن نشان داشت. با این حال بزم آرا می‌گوید: ما تا بنا‌های آسباد‌ها فاصله داریم و روی پشت بام آسباد‌ها نرفتیم. فقط چهارپنج نفر روی دیواره‌ها رفته بودند. ارتفاع بنا نیز جوری نیست که صوت به آن آسیب بزند. از سوی دیگر، فضای جلو آسباد‌ها بزرگ‌تر از آن است که تجمعی روی آسباد‌ها شکل بگیرد و بتواند به آن آسیب بزند. ما خودمان نیز این دغدغه‌ها را داریم.
جشن‌ها نباید به بنای تاریخی آسیب برساند
مسعود رحمانی، مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی، ابتدا به لزوم اخذ مجوز برای اجرای برنامه‌هایی که در اماکن تاریخی استان برگزار می‌شود، اشاره می‌کند و می‌افزاید: این برنامه‌ها باید با هماهنگی اداره روابط عمومی امور فرهنگی انجام شود.
او روال کسب مجوز و نظارت را برای افراد و گروه‌ها بیان می‌کند: ما ممانعتی برای مراسم نداریم، ولی باید مراحل اداری آن طی شود. طرح موضوع از طریق روابط عمومی امور فرهنگی و بررسی ابعاد مختلف آن از جمله این مراحل است که رحمانی به آن اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: از سوی دیگر شرایط به مدیر مجموعه نیز ابلاغ می‌شود.
او البته به تفاوت بنای آسباد‌ها با دیگر بنا‌های تاریخی استان اشاره می‌کند و درباره حضور جمعیت در مراسم نوروزگاه روی این سازه خشت و گلی می‌گوید: آسباد‌ها با زندگی مردم عجین شده است و اطراف آن خانه‌های مردم قرار دارد. در محوطه‌ای که جلو این سازه وجود دارد، شاید برنامه‌های متعددی برگزار شود. همکاران ما در پژوهشکده باید درباره برگزاری این برنامه‌ها اعمال نظر کنند تا حضور مردم آسیبی به بنا وارد نکند.
او می‌افزاید: در نوروزگاه جلو آسباد‌ها صندلی گذاشته شد، ولی ازدحام جمعیت باعث شد که بسیاری از افراد روی بنای آسباد‌ها مستقر شوند و ممکن بود خطرآفرین باشد.
آنجا این نکته گوشزد شد، ولی سیل جمعیت زیاد بود و ما نیز آن قدر نیرو نداریم که بخواهیم آن‌ها را به پایین هدایت کنیم. این موضوع باید در برنامه‌های آینده مد نظر قرار بگیرد که ازدحام جمعیت به شکلی باشد که بتوانیم برنامه ریزی و از آسیب به بنا پیشگیری کنیم.
مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی درباره استفاده از بنا‌های تاریخی استان ازسوی برنامه سازان و مستندسازان نیز می‌گوید: برنامه‌های متعددی در ابنیه تاریخی خراسان رضوی تهیه و تولید شده که از شبکه‌های مختلف ملی و بین المللی پخش شده است.
مستند‌هایی مانند خراسان سرزمین خورشید، خانواده خراسانی، نسیم آبادی، دسترنج، در لوکیشن‌های تاریخی شهرستان‌های مختلف به اجرا درآمده است. ما به هیچ وجه اجازه نمی‌دهیم که به خاطر ساخت فیلم، چیزی به بنا الحاق یا تغییری در آن ایجاد شود. شورای فنی در معاونت میراث فرهنگی با بررسی‌های دقیق از بنا‌های تاریخی حراست و حفاظت می‌کند و اجازه الحاق یا حذف را به گروه‌های فیلم سازی نمی‌دهد.
او درباره جشن عروسی خراسانی در جوار آسباد‌ها نیز می‌گوید: حیات و پویایی یک بنای تاریخی ناشی از عملکرد و کاربری همگون با نقش و کالبد آن است؛ حال که مجموعه آسباد‌ها عملکردشان فصلی شده و تعدادی از آن‌ها رونق دارد، حضور افراد از هرگروه و در هر شرایطی سبب پویایی بستر آن و انتفاع جامعه محلی می‌شود.
به دلیل تداوم مراسم آیینی و آداب و رسوم سنتی جامعه محلی، بخشی از پیشگاه آسباد‌ها از ساخت و ساز‌های ناهمگون پاک شده است تا در زمان شلوغی و افزایش حضور گردشگران و انجام مراسم آیینی، از فضای بیشتری بهره برداری شود.
به یقین نبود کنترل و پایش یا استمرارنداشتن مرمت سالیانه و ادواری و بی توجهی و حضور افراد در بستر و سایت مجموعه آسباد‌ها خود عامل تخریب خواهد بود.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
