میهمانی بهار به وقت گل | طبیعت رنگارنگ دشت‌های خراسان را بهتر بشناسیم

شیما سیدی | شهرآرانیوز؛شاید برخی از شما با تماشای تصاویر دشت‌های گل خراسان رضوی در صفحات فضای مجازی به چنین نقطه‌ای رسیده باشید و از همین حالا برای تعطیلات عید فطر برنامه سفر ریخته باشید.

اما بی شک سناریوی چنین شوق لحظه‌ای فراتر از این نیست: با خودرو رفتن تا پای کوه، فرش پهن کردن روی گل ها، راه رفتن در میان گل‌ها و عکس گرفتن با یک دسته گل بزرگ چیده شده، آتش درست کردن پای درختان تازه جوانه زده و حتی کندن چوب همین درختان تازه رسیده و در نهایت بارگذاری مجدد تصاویر در فضای مجازی و ترغیب دیگران به تکرار همین کارها.

رواج این سبک طبیعت گردی باعث شده است بسیاری از عاشقان واقعی طبیعت سعی کنند اگر مکان زیبا و بکری می‌بینند تا حد امکان آنجا را معرفی نکنند و حتی از مردم بخواهند به طبیعت نروند! اما سوی دیگر ماجرا این است که هرچه بیشتر از محیط زیست فاصله بگیریم و ارتباطمان را با طبیعت کم کنیم، از اصل خود دورتر می‌شویم. به همین دلیل لازم است ضمن حفظ رابطه مان با طبیعت تلاش کنیم برای برخورد با طبیعت آموزش ببینیم و با آمادگی کامل دل به جاده بزنیم.

در گزارش پیش رو تلاش داریم با معرفی دشت گل‌هایی که در فصل بهار در خراسان رضوی می‌رویند، در گفتگو با دکتر کمال الدین ناصری، بوم شناس و استاد دانشگاه فردوسی مشهد، دکتر حمید آهنی، دکترای علوم منابع طبیعی و جنگلداری، و همچنین اسماعیل باقریان، همیار محیطبان و عضو سمن دیدبان طبیعت هزار مسجد، نگاهی بیندازیم به آسیب‌های ناشی از حضور انسان در طبیعت تا بتوانیم با ارتقای سطح آگاهی مان تا حد ممکن از این آسیب‌ها بکاهیم.

گل ابزار تجدید نسل گیاه است

«عمر گل دو روز است»؛ همین توجیه باعث می‌شود بسیاری از گردشگرنما‌ها به خود اجازه دهند هر طور دوست دارند با گل‌ها رفتار کنند، به این خیال که اگر ما امروز گل را نچینیم، فردا خودش خشک می‌شود! دکتر کمال الدین ناصری، دانشیار گروه آموزشی مرتع و آبخیزداری دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، این نوع برخورد با طبیعت را «بی اخلاقی» در حوزه طبیعت گردی می‌خواند و می‌گوید: از دیدگاه بسیاری از گردشگران، گیاهان برای خوشایند آدم‌ها گل می‌دهند، درحالی که گل، ابزار تجدید نسل گیاه است.

ما گاه در تعریف گل می‌گوییم معطر است، جنبه دارویی دارد یا اصلا زیباست، اما این امر ثانویه است؛ در وهله اول گیاه برای خودش گل را تولید کرده است تا گرده افشان‌ها بیایند و گرده افشانی کنند و آن گیاه بتواند تجدید نسل کند. چیدن گل‌ها از سوی انسان، حشرات و گرده افشان‌ها را دچار مشکل می‌کند و منبع تغذیه آن‌ها را از بین می‌برد و به صورت زنجیره وار به کل اکوسیستم ضربه می‌زند. حتی اگر از دید انسانی به این موضوع نگاه کنیم، ما با چیدن گل‌ها سایر انسان‌ها را از تماشای زیبایی محروم می‌کنیم.

باید به طبیعت فرصت دهیم که خودش را احیا کند

در فصل بهار، بسیاری از آدم‌ها با هدف جمع آوری گیاهان دارویی پا در طبیعت می‌گذارند؛ چنان که در گذشته نیز جشنی به نام «گیاه آوری» در تقویم ایرانی جای داشته است. دکتر ناصری در پاسخ به این سؤال که آیا جمع آوری گیاهان دارویی مانند کاکوتی و چای کوهی هم به طبیعت آسیب می‌زند، می‌گوید: جمع آوری گیاهان نیز مثل هر کار دیگری اگر کم و به اندازه باشد، بی ضرر است، اما وقتی حالت افراطی می‌گیرد، خطرناک می‌شود. او توضیح می‌دهد: اگر یک خانواده برای تفریح برود بیرون و کنارش مقداری هم گیاه دارویی جمع کند، اشکالی ندارد، اما در سال‌های اخیر شاهد نوعی هجوم به عرصه‌های طبیعی، به ویژه در بهار، به قصد جمع آوری گیاهان دارویی برای عرضه به بازار هستیم که می‌توان گفت شکلی از غارت سرمایه‌های طبیعی و ژنتیکی کشور برای دستیابی به سودی اندک است.
او اضافه می‌کند: البته چیدن شخصی هم اگر غیراصولی باشد و گیاه را از ریشه درآورند، آسیب زا خواهد بود.

محیط زیست بدون اخلاق، جای زندگی نیست

در تعریف مدرن اخلاق محیط زیست که از قضا در سنت‌های شرقی نیز ریشه دارد، بر ذات گرایی موجودات زنده تأکید شده است. یعنی صرف اینکه یک گیاه برای انسان فایده داشته باشد مهم تلقی نمی‌شود، بلکه هر زیستمند به ذات خود شریف و ارزشمند است؛ فارغ از اینکه برای انسان سودی به همراه داشته باشد یا نداشته باشد، این ذات گرایی در مواجهه با سایر موجودات زنده، از خودخواهی و منفعت طلبی ما می‌کاهد و ما را به اخلاقی متعالی که همان اخلاق محیط زیست است، رهنمون خواهد کرد. اگر اخلاق محیط زیست بین مردم ترویج شود، بسیاری از مشکلات محیط زیستی ما حل خواهد شد. اگر ما با اخلاق محیط زیستی وارد طبیعت شویم دیگر روی گل‌ها فرش پهن نمی‌کنیم، چون می‌دانیم جان یک موجود زنده را می‌گیریم.

***
سوای مزارع گل‌های محمدی و کلزا که به همت انسان کشت می‌شود و بهار را تماشایی‌تر می‌کند، در عرصه‌های طبیعی نیز فرش بهار به رنگ‌های قرمز و زرد و بنفش در دامن دشت پهن است. البته زمان رویش و طول عمر گل‌ها با توجه به زمان و میزان بارندگی متفاوت است، اما به طور تقریبی بیشتر این گل‌ها از اواخر فروردین تا اوایل خرداد در طبیعت دیده می‌شوند. دکتر ناصری، ما را بیشتر با گل‌های خودرو طبیعت خراسان رضوی آشنا می‌کند.

گل شقایق

ما در عرصه طبیعی شقایق نداریم؛ این گل فقط در زمین‌های زراعی پیدا می‌شود. گندمزار‌هایی که شخم خورده و بنا به دلایلی یک سال کشت نشده یا مورد شخم عمیق قرار نگرفته اند، محل مناسبی برای رویش شقایق است. گل قرمز رنگی در عرصه طبیعی به چشم می‌خورد که گاه از دید مردم با شقایق اشتباه گرفته می‌شود، در حالی که یک نوع خشخاش یا آلاله است که تنها شبیه شقایق است.
نشانی: روستای چهچهه (کیلومتر ۷۵ جاده مشهد-کلات)، ابتدای جاده قوچان به درگز- قازقان دره

گل زنبق

یکی از دشت‌های گل زیبا و کمتر دیده شده طبیعت خراسان رضوی گل زنبق است. از آنجا یی که این گل معمولا اواخر زمستان و اوایل بهار که هنوز هوا برای رفتن به صحرا چندان مساعد نیست می‌روید، نزد مردم کمتر دیده شده است.
نشانی: کوه‌های بینالود اطراف مشهد، کوه‌های هزار مسجد و دشت زنبق فیروزه

ریواس

دشت ریواس گناباد که محلی‌ها به آن «ریواچ» هم می‌گویند، از زیباترین و در عین حال معروف‌ترین جاذبه‌های گردشگری گناباد است که ۵۰۰ هکتار مساحت دارد. ریواس این منطقه محافظت شده و متعلق به منابع طبیعی است، تنها گونه ریواس از نوع ساقه بلند و سرخ رنگ در ایران و جهان هست که در طول دو ماه عمر خود به رنگ‌های مختلفی در‌ می‌آید تا اینکه سرانجام همه برگ‌ها و ساقه و گل رنگ سرخ به خود می‌گیرد و خشک می‌شود؛ جالب است بدانید که از خشک شده این گیاه در داروسازی استفاده می‌شود.
نشانی: ۱۲ کیلومتری گناباد به سمت روستای سنو

گل سریش

سریش با گل‌های بسیار زیبا به رنگ‌های سفید، صورتی و زرینی که دارد، طبیعت خراسان را بسیار زیبا کرده است. این گل سوای زیبایی اش از چند جنبه مورد استفاده انسان‌ها قرار می‌گیرد. خراسانی‌ها از برگ‌های تازه رسته این گیاه، آش «چریش» درست می‌کنند. در گذشته، ریشه این گیاه را در پاییز می‌کوبیدند و از آن چسب درست می‌کردند، اما اکنون که چسب سازی صنعتی شده، زیاد کاربرد ندارد. گل سریش در تأمین شهد و گرده برای حشرات نیز بسیار مفید است.
نشانی: در کوه‌های آهکی مانند هزار مسجد، روستای مارشک، اطراف تربت جام، خواف و باخرز به فراوانی می‌روید.

گل خیارک (خیار)

گل خیارک یا خیار، بنفش رنگ است و در عرصه طبیعی و به ویژه دامنه‌ها به چشم می‌خورد. این گل ربطی به خیار معمولی ندارد و تنها به دلیل اینکه اندکی مزه گل آن به خیار شبیه است، به این نام مشهور شده است.
نشانی: در بسیاری از عرصه‌های طبیعی دیده می‌شود؛ در هزار مسجد، روستای چهچهه و درگز تراکم بیشتری دارد.

گل کاسنی

گل کاسنی به صورت متراکم در عرصه طبیعی وجود ندارد؛ این گل به صورت پراکنده کنار جاده، زمین‌های زراعی و جوی‌های آب دیده می‌شود.

ما انسان‌ها بی رحم شده ایم

دکتر حمید آهنی، رئیس اسبق اداره جنگلداری خراسان رضوی، سه عامل تغییرات اقلیمی، دامی و انسانی را دلیل کم شدن تعداد مراتع می‌داند و می‌گوید: در اصل مقصر اصلی هر سه این دلایل انسان است. دلیل تغییرات اقلیمی، افزایش تولید گاز‌های گلخانه‌ای از سوی انسان هاست؛ منشأ اصلی افزایش چرای دام نیز انسانی است. در گذشته چرای دام تناوبی بوده است تا گیاه فرصت کند بذر بدهد، اما متأسفانه امروز دامداران دیگر مثل قدیم به طبیعت احترام نمی‌گذارند؛ می‌گویند گوسفندان را زودتر به چرا ببریم قبل از اینکه دیگران ببرند! آن‌ها اجازه نمی‌دهند گیاهان به مرحله بذردهی برسند و سال بعد بتوانند رشد کنند.

وقتی گیاهی گل می‌دهد یعنی آماده تولید میوه یا بذر می‌شود، بعد از گل بذر تشکیل می‌شود؛ اگر هنوز بذر تشکیل نشده باشد و خورده شود، به تدریج نسل آن گیاه منقرض می‌شود. چیدن گل از سوی انسان‌ها و ورود ماشین‌های آفرود به مراتع به ویژه در فصل بهار نیز دلیل مستقیم انسانی است که دکتر آهنی در توضیح دلیل کم شدن مراتع بیان می‌کند.

***
تنها اشاره به شکوفه‌ها برای گفتن از زیبایی بهاری درختان کافی است، اما حمید آهنی که دکترای علوم منابع طبیعی و جنگلداری خوانده، ما را با درختانی آشنا می‌کند که در فصل بهار زیبایی خاصی به طبیعت خراسان رضوی بخشیده اند.

ارغوان

یکی از درختان پرطرفدار خراسان رضوی که در ماه اردیبهشت، گردشگران بسیاری را جذب خود می‌کند، ارغوان است. این درخت در خارج از کشور به خاطر برگ‌های قرمزرنگش به درخت عشق هم معروف است. طبیعتگردان با اینکه به این درخت بسیار علاقه مندند، گاه دیده‌ می‌شود به آن نامهربانی می‌کنند، شاخ و برگش را می‌شکنند یا پای درخت آتش روشن می‌کنند.
نشانی: سه دره ارغوان در خراسان رضوی وجود دارد؛ یکی در نزدیکی روستای کلاته آهن، دیگری در نزدیکی درگز و سومین دره نیز در نزدیکی بردسکن قرار دارد.

شیرخشت

درختچه مانند است و علاوه بر زیبایی، جنبه دارویی نیز دارد. میوه این درخت در پاییز می‌روید و آنتی اکسیدان دارد و مُلین معده است.
نشانی: در اطراف کلات و درگز بسیار زیاد است. در ارتفاعات طرقبه هم دیده می‌شود.

زالزالک

درخت زالزالک از خانواده شیرخشت و سرخ ولیک است، اما میوه خوشمزه تری دارد. این درخت در مناطق مرطوب شمالی و حتی نیمه مرطوب مثل تبریز می‌روید، اما سبز شدن آن در منطقه خشک و نیمه خشک خراسان آن هم به صورت طبیعی و خودرو بسیار ارزشمند است.
نشانی: کلات، درگز، کوه‌های اطراف مشهد و طرقبه (روستای مغان)، حتی در سرخس هم رویشگاه طبیعی زالزالک وجود دارد.

پلاخور

پلاخور از خانواده پیچ امین الدوله است. در ارتفاع و کوه می‌روید و شبیه یاس باغچه هاست. میوه این درخت در پاییز می‌روید و شبیه انگور است.
نشانی: در دهبار و ازغد، درگز و کلات می‌روید.

افرا

گونه‌ای بومی و خودروست که در زبان محلی به آن «کیکُم» می‌گویند؛ گل‌های زیبایی دارد.
نشانی: پارک تندوره درگز

گردشگران در اردیبهشت به کلات هجوم می‌آورند!

اسماعیل باقریان، همیار محیطبان و عضو سمن دیدبان طبیعت هزار مسجد که هر بهار از نزدیک شاهد هجوم گردشگر نما‌ها به طبیعت و نابودی محیط زیست است، می‌گوید متأسفانه گردشگری غیراصولی به طبیعت لطمه زده است. گردشگران در ماه اردیبهشت به کلات، چهچهه و درگز هجوم می‌آورند؛ آن‌ها هیچ ملاحظه‌ای ندارند و از آن سو مسئولان هم هیچ نظارتی نمی‌کنند. بسیاری از گردشگران به جای اینکه ماشین را کنار جاده پارک کنند، با خودرو روی پوشش گیاهی می‌روند؛ گویی برای عکاسی باید حتما داخل گل‌ها بروند! اگر هر نفر ده تا بوته گل را از بین ببرد، در یک روز تعطیل که هزاران نفر به منطقه می‌روند، چقدر از پوشش گیاهی نابود می‌شود؟
بار‌ها شاهد بودم با ماشین آفرود و کراس روی مراتع مسابقه می‌گذارند. امسال دامداری‌ها به دلیل خشک سالی برای تأمین غذای دام مشکل دارند، اما همین مراتع موجود را هم ماشین‌های آفرود و موتورکراس از بین می‌برند.