روایت های انقلاب در مشهد | وقتی آتش آذر، کد ۶۶ را سوزاند* (روایت دهه دوم آذر)
نگاهی به اتفاقات انقلاب مشهد در دهه دوم آذر ۱۳۵۷ که پرشورتر و عاشورایی‌تر از روز‌های قبل است.
به گزارش شهرآرانیوز؛ مردم مشهد در دهه دوم آذر ۱۳۵۷ هنوز از تیراندازی مأموران ساواک در حرم رضوی در ۲۹ آبان اتفاق افتاده بود، خشمگین هستند. علاوه‌بر آن در روز‌های گذشته، پزشکان بیمارستان و دانشگاهیان دانشگاه فردوسی و فرهنگیان تحصن کرده‌اند و به همین منظور سخنرانی‌های بی‌شماری با محوریت روحانیان مبارز مشهد برگزار شده است.
در آخرینشان که روز ۱۰ آذر در منزل آیت‌ا... شیرازی برپا شده است، سخنران بازداشت و به فرمانداری نظامی مشهد، تحویل داده می‌شود. او کسی نیست جز سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد که یکی از رهبران گردهمایی‌های مشهد و خراسان است. مردم با از سرگذراندن چنین روزهایی، وارد دهه دوم آذر می‌شوند.
اطلاعات و روزشمار این گزارش از اسناد مرکز بررسی اسناد تاریخی و کتاب «تقویم تاریخ خراسان (از مشروطیت تا انقلاب اسلامی)»، گردآوری غلامرضا جلالی، استخراج شده است.
۱۱ آذر
درپی توزیع اعلامیه‌هایی درباره تعطیلی روز‌های ۱۱ و ۱۲ آذر از طرف آیات عظام، قمی و شیرازی، حدود ۴۰ درصد از مغازه‌های بازاررضا و بازار بزرگ و ۳۰ درصد از مغازه‌های خیابان‌های اطراف حرم مطهر حضرت رضا (ع) تعطیل است. حدود ۸ هزار نفر نیز درحالی‌که عکس‌هایی از امام‌خمینی در دست دارند، در حرم مطهر امام‌رضا (ع) تظاهرات می‌کنند. در سوی دیگر شهر حدود دویست نفر از بازنشسته‌های ژاندارمری و ارتش در ملک‌آباد راهپیمایی می‌کنند. این جمعیت برای حمایت از حکومت آمده‌اند و شعار می‌دهند «جاویدشاه»، اما تجمعشان با حمله دانش‌آموزان یک مدرسه در همان محدوده ازهم می‌پاشد.
در شهر‌های اطراف نیز فضا همچنان ملتهب است؛ ازجمله در قوچان که ۷ آذر نیز به‌دلیل مراسم معلم شهید، منوچهر رزاقی، به محل برخورد انقلابی‌ها و سلطنت‌طلبان بدل شده بود. ۱۱ آذر تظاهرات ۲۰۰هزارنفری مردم در قوچان در بزرگداشت شهیدرزاقی برپا می‌شود. او ۲۶ آبان در مشهد شهید شده است.
در این تظاهرات، پیش از سه‌چهارم از مردم شرکت‌کننده از شهر‌های بجنورد و چناران و تعدادی از مشهد و روستا‌های اطراف آمده‌اند. چماق‌به‌دستان بازهم به اتومبیل‌های پارک‌شده خارج از شهر حمله می‌کنند و آن‌ها را درهم می‌شکنند، ولی مردم عکس‌العملی از خود نشان نمی‌دهند. قرار می‌شود به‌عنوان اعتراض در دادگستری مشهد تحصن کنند. درمانگاه‌های بیمارستان شاهرضا (امام‌رضا (ع)) و شهناز (قائم) نیز به‌صورت رایگان به بیماران و زخمی‌ها رسیدگی می‌کنند.
بعد از بازداشت چندساعته هاشمی‌نژاد، سازمان امنیت خراسان، حکم ممنوعیت آیت‌ا... واعظ‌طبسی از ایراد خطابه تا اطلاع ثانویه را نیز، ابلاغ می‌کند.
۱۲ آذر
عده‌ای از فرهنگیان خراسان برای آزادی دانش‌آموزان و دانشجویان بازداشت‌شده در دادگستری تحصن می‌کنند. گروه‌های دیگر هم مقابل ساختمان دادگستری می‌آیند تا هم‌بستگی خود را با فرهنگیان اعلام کنند. فرهنگیان نیشابور در همین راستا آموزشگاه‌های نیشابور را برای بیست روز تعطیل می‌کنند. همچنین کارکنان رادیووتلویزیون مشهد با مردم مبارز و مسلمان، اعلان هم‌بستگی کرده، تظاهراتی برپا می‌کنند.
گزارش ساواک مشهد از این روز می‌گوید: «در تظاهرات این شهر، یک نفر کشته [شد]و یازده نفر مجروح شدند و تعداد هشت نفر از مأمورین، جراحت سطحی برداشتند». به‌نظر می‌رسد این یک نفر همان شهید محمدعلی حنایی باشد. ماجرا از این قرار است که صبح این روز نیز جمعیتی جلوی منزل آیت‌ا... حاج‌سیدکاظم مرعشی در چهارراه باغ‌خونی جمع می‌شوند.
پیشاپیش جمعیت، خود آیت‌ا... مرعشی است. مأموران با پرتاب گاز اشک‌آور و تیراندازی هوایی، آن‌ها را متفرق می‌کنند، ولی مردم دوباره جمع می‌شوند. این‌بار سرهنگ حسین معین‌طباطبایی، فرمانده تانک، دستور تیراندازی به‌سوی مردم را صادر می‌کند و، چون سربازی از اجرای این فرمان امتناع می‌کند، خودش پشت مسلسل می‌ایستد، ابتدا سرباز را هدف قرار داده (۱)، بعد به‌طرف مردم تیراندازی می‌کند. گلوله‌ای به سر محمدعلی حنایی اصابت می‌کند.
مردم با دادن شعار «دروازه تمدن، با قتل‌عام مردم» پیکر شهید را روی دست گرفته، به‌سمت حرم حرکت می‌کنند. نامه‌ای خطاب به فرماندار نظامی مشهد نوشته می‌شود. در بخشی از این نامه آمده است: «مردم انتظار دارد شما سربازان هم با او هم‌صدا شوید، ولی متأسفانه تابه‌حال با گلوله به او جواب داده‌اید. شما و همکاران شما هر خانواده ایرانی را داغدیده کرده‌اید. آیا فکر نمی‌کنید این ملت حق دارد نام شما را، یکایک افراد خانواده شما را، تعیین کند و همان‌طور که شما، جوانان آنان را می‌کشید، عملی به مثل نماید؟ خوب است تا دیر نشده است، با مردم همگام شوید».
۱-در گزارش‌های ساواک، نامی از سرباز متمرد نیست و مشخص نیست روایت مردم از تیراندازی به سرباز و مرگ او صحیح است یا خیر. رمضانعلی شاکری نیز در کتاب «انقلاب اسلامی در مشهد»، این واقعه را درباره روز چهاردهم آذر بیان می‌کند که به نظر اشتباه است.
۱۳ آذر
حدود ۲ هزار نفر درمقابل دادگستری، اجتماع می‌کنند. نزدیک ۱۰۰ نفر از آن‌ها در ساختمان مذکور، متحصن شده‌اند و آزادی دستگیرشدگان را می‌خواهند. دستگیرشدگان، ۲۴ دانش‌آموز و دانشجو هستند. حضرت آیت‌ا... خامنه‌ای برای متحصنان سخنرانی می‌کند. سرانجام این جمعیت، ساعت ۱۰ شب، پس از آزادی بازداشت‌شدگان، از دادگستری خارج و به‌تدریج متفرق می‌شوند، اما خود تحصن تا سه روز بعد ادامه دارد.
روی دیوار‌های خیابان شاهرضا با خط بسیار درشت نوشته‌اند: «سربازان! از پادگان فرار کنید؛ چون این یک وظیفه مذهبی است و دستور آیت‌ا... خمینی است که بر شما واجب است. ارتش تا روز عاشورا مهلت دارد که به ما بپیوندد؛ چون قیام مسلحانه نزدیک است».
مردم در خیابان نادری از طرف حرم مطهر تا نزدیک منزل آیت‌ا... شیرازی، بلندگویی بسیار قوی کار می‌گذارند که اعلامیه امام‌خمینی را پخش می‌کند: «پدران و مادران! به فرزندان سرباز خود بگویید از سربازخانه فرار کنند و همین‌طور همسران نظامیان! به شوهران خود بگویید دست از کار بکشند و به ما بپیوندند». همچنین اعلامیه آیت‌ا... حاج‌آقاحسن قمی در توصیه به سربازان و درجه‌داران در خودداری از برخورد با برادران دینی خود، منتشر می‌شود.
دانشگاه فردوسی باز است، ولی کلاس‌ها تشکیل نمی‌شود. دانشجویان با بلندگو، وقایع تهران و شهرستان‌ها را ازسوی آیت‌ا... خمینی، شیرازی، قمی و مرعشی محکوم می‌کنند. گارد دانشگاه فردوسی مشهد گزارش می‌دهد که «دانشجویان این دانشگاه به مدت یک هفته، جهت استماع سخنان آیت‌ا... خامنه‌ای در مدرسه نواب» حضور خواهند داشت. مردم در این روز برای ادامه مبارزه، «نصب بلندگو در پشت‌بام خانه‌ها» و «گفتن ا... اکبر» را تجویز می‌کنند. بنا بر گزارش ساواک، یک نفر از تظاهرکنندگان مجروح روز قبل شهر مشهد، در این روز فوت کرده است. او پدر یکی از درجه‌داران جمعی لشکر ۷۷ خراسان است و جسدش به منزل آیت‌ا... سیدعبدا... شیرازی برده می‌شود.
۱۴ آذر
با آنکه آیات عظام قمی و شیرازی امروز را تعطیل عمومی اعلام نمی‌کنند، مغازه‌های مشهد تعطیل است. روحانیان دستور داده‌اند مردم آذوقه دوروزه خود را تهیه کنند. حجت‌السلام واعظ‌طبسی مقابل شرکت‌ملی نفت ایران سخنرانی می‌کند. در این روز، مردم راهپیمایی کرده، مجسمه شاه را پایین می‌آورند.
طبقات مختلف مردم در اعتراض به حکومت‌نظامی، جلوی دادگستری خراسان جمع می‌شوند و به تحصن فرهنگیان می‌پیوندند. به‌گزارش ساواک خراسان، سرپرستی این تحصن با ابراهیم عقدانی، اکبر صابری‌فر و هاشم منتخبی است. آن‌ها از روز گذشته به‌منظور آزادی چند دانش‌آموز دستگیرشده، اینجا جمع شده‌اند و اعلام می‌کنند: «چنانچه رژیم فعلی تا آخر محرم کنار نرود، از سلاح‌های واردشده استفاده و اعلام جهاد خواهند کرد». آن‌ها اعلام می‌کنند: «از مسلسل ارتش باکی ندارند».
۱۶ آذر
تحصن‌ها و راهپیمایی‌های دیروز تا امروز نیز ادامه دارد؛ ازجمله تحصن دادگستری که طی آن متحصنان، تمثال‌های شاه را تا جایی که امکان دارد، برمی‌دارند و عکس آیت‌ا... خمینی را نصب می‌کنند. در این روز، کارکنان دادگستری و بانک‌های مشهد هم به جمع معترضان می‌پیوندند. به‌گزارش ساواک، کارکنان دادگستری مشهد با این اطلاعیه دست به تظاهرات می‌زنند:
«چند روز است جمعیت کثیری از فرهنگیان، سایر طبقات و بانوان به‌عنوان اعتراض به بازداشت عده‌ای از مردم، در ساختمان دادگستری متحصن گردیده‌اند. چون با مذاکراتی که مسئولین دادگستری استان خراسان با مقامات حکومت‌نظامی و سایر مراجع داشته‌اند، به نتیجه‌ای نرسیده، ما قضات، کارمندان و وکلای دادگستری مشهد تا انجام خواسته‌های متحصنین، از انجام کار خودداری خواهیم کرد».
جمعی از مردم نیز به‌همراه تعدادی از بستگان افرادی که در تظاهرات اخیر کشته شده‌اند، در سالن آمفی‌تئاتر بیمارستان شهناز مشهد اجتماع می‌کنند. در این اجتماع، ابتدا فیلم‌های مونتاژشده‌ای از کشته‌شدگان حوادث اخیر شهر‌های مختلف ایران، نمایش داده می‌شود و در پایان از اجتماع‌کنندگان درخواست می‌شود تا ساعت ۲۲، برای برپایی تظاهرات، مقابل بیمارستان، اجتماع کنند. به‌گزارش ساواک، این تظاهرات با حضور حدود ۵ هزارنفر از طبقات مختلف درحالی‌که نزدیک دویست نفر از موتورسیکلت‌سواران نیز آنان را همراهی می‌کنند، برگزار می‌شود.
به پیروی از بیانیه امام‌خمینی، درباره محرم که «محرم، ماه پیروزی خون بر شمشیر است»، از ساعت ۱۶ تا ۲۱:۳۰ برنامه تکبیرگویی مردم بر پشت‌بام‌های مشهد و شهرستان‌های اطراف، اجرا می‌شود.
۱۷ آذر
«حبیب بهار» (۱)، نماینده مشهدی مجلس شورای ملی که این روز را در مشهد بوده است، وضعیت شهر را این‌طور گزارش می‌کند: «در بررسی‌هایی که نموده، در سیستم رهبری مخالفین و مذهبی‌ها، به نظر رسیده است حدود ۵۰ درصد از قدرت واقعی و نفوذ و موقعیت روحانیون کاسته شده و آیات قمی و شیرازی به‌دنبال منویات جمعیت کشانده می‌شوند.
معلوم گردیده رهبری مردم فعلا با هاشمی‌نژاد، عباس طبسی، خامنه‌ای، میرزاجواد تهرانی، حاج‌علی‌آقا و طاهرزاده (۲) -که از رهبران کانون نشر حقایق اسلامی محسوب می‌گردند- می‌باشد». او توصیه می‌کند: «این عده با ایدئولوژی و هدف خاصی، فعالیت و گردانندگی تظاهرات را به‌عهده دارند و درصورتی‌که پس از بررسی دستگیر شوند، مفید خواهد بود. از نظر روانی و توجه افکار عمومی، تعویض رؤسای کلانتری‌ها و رئیس شهربانی استان و مشهد، در آرام‌سازی مشهد بی‌تأثیر نخواهد بود».
اجتماعات متعددی مقابل ساختمان دادگستری خراسان و منازل آیات عظام سیدعبدا... شیرازی و سیدحسن طباطبایی‌قمی و سیدکاظم مرعشی برگزار می‌شود. حدود ۱۰۰ نفر از جوانان مشهد با سر تراشیده و به تن داشتن لباس سربازی، به منزل آیات عظام شیرازی و قمی رفت‌وآمد می‌کنند. این کار آن‌ها برای شناسایی‌نشدن سرباز‌هایی است که از پادگان‌ها فرار کرده‌اند.
برپایه گزارش ساواک، نیز «در مدت دوره تظاهرات، دادن شعار‌های مضره، پخش اعلامیه و راهپیمایی در مشهد همچنان ادامه دارد». همچنین «یک اعلامیه، از طرف سربازان جمعی یگان‌های رزمی و پشتیبانی رزمی لشکر ۷۷» منتشر می‌شود که در آن ذکر شده است: «سربازان، سوگند خورده‌اند فرماندهان و درجه‌داران را بکشند».
(۱) حبیب بهار، فرزند بزرگ شیخ‌احمد بهار، است که در سال ۱۳۰۵ خورشیدی در مشهد متولد می‌شود
و در دوره ۲۴ مجلس شورای ملی، نماینده مشهد است.
(۲) منظور طاهر احمدزاده است.
۱۸ آذر
هزاران نفر مقابل منازل آیات عظام قمی و شیرازی تجمع می‌کنند و سخنان سخنرانان را علیه رژیم پهلوی می‌شنوند. یکی از این سخنرانان، سیدعلی خامنه‌ای است. در ادامه، تعدادی از روحانیان بانفوذ مشهد در معیت پسر آیت‌ا... شیرازی برای شرکت در تظاهرات روز‌های آینده به‌سمت تهران حرکت می‌کنند. بناست فردا هم‌زمان با روز تاسوعا، راهپیمایی بزرگی برپا شود.
۱۹ آذر
روز تاسوعاست و مردم در منازل آیات عظام قمی، شیرازی و سیدکاظم مرعشی و همچنین در مدرسه‌نواب، اجتماع و از آن محل‌ها به‌طرف حرم امام‌هشتم (ع) راهپیمایی می‌کنند. در این راهپیمایی، شعار «مرگ بر شاه» به دستور امام‌خمینی برای اولین‌بار به‌صورت صریح و کوبنده به اجرا درمی‌آید. گزارش ساواک تعداد راهپیمایان را حدود ۳۰۰ هزارنفر بیان می‌کند که حدود ساعت ۳ بعدازظهر در اطراف فلکه حضرت توقف کرده، برای استماع سخنرانی روی زمین می‌نشینند.
بعد از سخنرانی سیدعلی خامنه‌ای و هاشمی‌نژاد، واعظ‌طبسی قطعنامه راهپیمایان را قرائت کرده، به مردم می‌گوید: «بروید صحن حرم را اشغال کنید و خطبه امشب را به نام خمینی بخوانید».
به‌گزارش ساواک، «جمعی از مردم در دارالزهد حرم حضرت رضا (ع) به‌قصد کندن عکس شاه از اتاق مخصوص» اقدام می‌کنند؛ «محرک این جریان، سیدجواد حائری‌طبسی» است. او به مردم می‌گوید: «عکس این سگ را پایین بیاورید». مردم با دخالت مأموران، متفرق می‌شوند.
در این روز، مردم عناوین شاه را از تابلو‌های شهر پاک کرده، مجسمه‌های محمدرضا شاه و رضاشاه را پایین می‌آورند؛ مثل مجسمه‌های میدان شاه (شهدا)، میدان تقی‌آباد، بیمارستان شاهرضا، بیمارستان شهناز پهلوی و هنرستان رضاشاه.
در مقابل، عده‌ای با چماق به بیمارستان ۱۷شهریور می‌روند تا تابلوی این بیمارستان و تمثال امام‌خمینی را پایین بیاورند.
مهم‌ترین اقدام انقلابی‌ها، اما در شب این روز و در حرم مطهر انجام می‌شود؛ جایی که سیدعلی خامنه‌ای خطبه شب عاشورا را برای نخستین‌بار به‌جای شاه به نام خمینی می‌خواند.
۲۰ آذر
روز عاشورا؛ از قبل نیز مشخص است که مشهد در این روز بسیار شلوغ خواهد بود. به‌گزارش ساواک، تظاهرات این روز از چند نقطه شروع می‌شود؛ «در مقابل مدرسه نواب، شیخ [سید]علی خامنه‌ای مبادرت به تحریک و سخنرانی ضدملی نموده است». همین گزارش می‌نویسد: «کلیه طبقات مردم در خیابان‌های اطراف حرم راهپیمایی نمودند و دکتر روحانی و شیخ‌صفایی در معیت مرعشی و شیخ‌ابوالحسن مقدسی‌شیرازی، شمس، علی تهرانی، موسوی و هاشمی‌نژاد، مبادرت به تحریک مردم و دادن شعار‌های ضدملی نموده‌اند و توسط مخالفین، عکس‌هایی از خمینی و شریعتی و سایر اشخاص کشته‌شده و پلاکارد‌هایی حاوی شعار‌های کمونیستی حمل گردیده است».
گزارش دیگری، گردانندگان راهپیمایی و روز ۲۰ آذر را این‌طور معرفی می‌کند: «مشهد؛ سیدعلی خامنه‌ای، سیدکاظم مرعشی، سیدابوالحسن مقدسی‌شیرازی، شیخ‌مجتبی شمس، شیخ‌علی تهرانی، موسوی‌خراسانی، عبدالکریم هاشمی‌نژاد، عباس واعظ‌طبسی، شیخ‌حسین صفایی، دکتر روحانی بوده است».
در همین گزارش آمده است: «شیخ‌طبسی در پایان تظاهرات ضمن سخنرانی، قطعنامه‌ای مشتمل بر ۹ ماده که از آن جمله برکناری کد ۶۶، آمدن خمینی و جمهوری‌اسلامی بود و در آخر بیان داشت حکومت‌نظامی توسط افراد مزدور، دست به سرقت می‌زند و گفتن تکبیر را به مدت پنج شب دیگر تمدید نمود».
کد ۶۶ یعنی شاه. در پایان این روز، صحبت مردم مشهد، همین برکناری و رفتن کد ۶۶ است.
* در اسناد ساواک منظور از کد ۶۶، محمد رضا پهلوی است
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
