نگاهی به مقوله امید و امیدواری در باور‌های اسلامی

حمیده ذاکری | شهرآرانیوز ممکن است صبح با سختی از خواب بیدار شوید و به‌دشواری برای رفتن به سر کار آماده شوید. در محل کار دست‌ودلتان به کار نرود و شب سلانه‌سلانه به خانه برگردید. جمعه با شنبه برایتان فرقی نکند و حوصله حرف و سخن هم نداشته باشید. در این حالت، بعید نیست که اطرافیانتان فکر کنند افسرده شده‌اید و ناامیدی به زندگی‌تان پا گذاشته است. آن‌وقت از چپ و راست برایتان نسخه بپیچند و توصیه‌های روان‌شناسی کنند؛ نسخه‌هایی که گاه مؤثر و گاه موقتی هستند.

در این مواقع، آموزه‌های اسلامی می‌توانند دوای درمان شما باشند؛ دوایی که بیشتر از آنکه نسخه‌ای برای زمان بیماری باشد، نسخه‌ای برای همه زندگی شماست و می‌گوید علاج واقعه قبل از وقوع باید کرد و با این رویکرد، پیش از آنکه شما به ورطه ناامیدی و یأس بیفتید، خداوند با آیات و روایاتش به‌سراغتان می‌آید و درباره پیشگیری از ناامیدی با شما سخن می‌گوید؛ سخنی از جنس امید و امیدآفرینی که نشانه‌هایش در آیات و ادعیه بسیار دیده می‌شود و منبع و مقصود تمام آن‌ها، اتکا به خداوند، به‌عنوان تنها قدرت مطلق و ماندگار عالم است.

امید؛ نیرویی که رحمت است

دل آدمیزاد با اینکه همیشه بر یک حال و روال نیست، برای ادامه و بقا نیازمند امید است. امید نیروی محرک ماست و باعث می‌شود بخواهیم روز را زودتر شروع کنیم و کار‌ها را به‌خاطرش، زودتر به سرانجام برسانیم. در دیدگاه اسلامی، امید جایگاه مهمی در زندگی ما دارد، تاآنجاکه از آن به‌عنوان نشانه رحمت پروردگار یاد شده است؛ آن‌چنان که در حدیث معروف نبوى می‌خوانیم: «امید و آرزو، رحمت براى امت من است و اگر امید و آرزو نبود، هیچ مادرى فرزندش را شیر نمى‏‌داد و هیچ باغبانى، نهالى نمى‏‌کاشت» (بحارالانوار، مجلسی، ج‏۷۴، ص ۱۷۳، باب ۷).

دعا خواندن به معنی امید داشتن است

همان‌طور که اشاره کردیم، ادعیه به‌عنوان منابعی غنی، سرشار از مفاهیمی هستند که درباره امید و امیدواری با ما سخن می‌گویند. از یک طرف، خود دعا خواندن به معنی امید داشتن و امیدوار بودن است و ازسوی دیگر، موجب تقویت این حس در ما می‌شود که در پیوند با نیرویی نامتناهی هستیم و از این نظر امید در ما زاده می‌شود.

رهبر معظم انقلاب در این‌باره فرموده‌اند: «رابطه دعا، رابطه قلبی شما با خداست. دعا، یعنی خواستن و خدا را خواندن. خواستن، یعنی امیدواری. تا امید نداشته باشید، از خدا چیزی را درخواست نمی‌کنید. انسان ناامید که چیزی طلب نمی‌کند، پس دعا یعنی امید که ملازم با امید به اجابت است. این امید به اجابت، دل‌ها را مشتعل می‌کند و منور نگه می‌دارد» (خطبه‌های نمازجمعه تهران ۱۰/۰۱/۱۳۶۹).

خدا نقطه پایان ناامیدی است

یأس و ناامیدی، بلایی است که در زندگی روزمره می‌تواند به‌سراغ هرکدام از ما بیاید. تکرار زندگی و درافتادن با مشکلات به‌آسانی می‌تواند نیروی ما را کم کرده، آتش شوق به زندگی را در ما خاموش کند. در تعالیم اسلامی تنها راه نجات انسان، امید بستن به نیرویی است که بتواند ایمان، عشق و انگیزه را در ما زنده نگه دارد.

این نیرو نصرت و یاری است که از طرف سرپرستی دائمی، شامل حال ما می‌شود. «در جهان‌بینی توحیدی فقط خداوند است که قادر است به همه نگرانی‌ها و ناامیدی‌ها پایان دهد. انسان مؤمن با تکیه بر چنین نیروی مطمئن و آرامش‌بخشی، هیچ‌گاه در زندگی و حرکت به‌سوی کمال بازنمی‌ایستد و هیچ عاملی قادر نیست او را مأیوس و ناامید سازد.» (آخوندی، ۱۳۸۵: ۷۰).

در ادامه حتما بخوانید مثبت‌اندیشی چاره‌ عبور از مشکلات

امید بستن به دنیا، نتیجه‌اش ناکامی است

در قرآن کریم بر ضرورت امید به نیکی‌های ماندگار و آنچه برای انسان خیر آخرت و رضایت خداوند را درپی دارد، تأکید شده است: «مال و پسران، زیور زندگی دنیایند و نیکی‌های ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگارت، بهتر و از نظر امید [نیز]بهتر است» (سوره کهف، آیه ۴۶).

این آیه به‌طور تلویحی بیان می‌کند که امید بستن به اموال و دارایی‌های مادی، انسان را کفایت نمی‌کند. علاوه‌بر این در سوره یونس، امید داشتن صرف به حیات دنیا و اطمینان یافتن از آن به‌شدت نهی شده و عاقبت آن، آتش دوزخ دانسته شده است: «کسانی که امید به دیدار ما ندارند و به زندگی دنیا، دل خوش کرده و به آن اطمینان یافته‌اند و کسانی که از آیات ما غافلند، آنان به [کیفر]آنچه به‌دست می‌‏آوردند، جایگاهشان آتش است» (سوره یونس، آیات ۷ و ۸).

استقامت و صبر، میوه امید است

براساس آموزه‌های اسلام، امید به خدا موجب آسان شدن کار‌ها و تحمل سختی‌ها می‌شود؛ به‌طور مثال در قرآن کریم از امید به رحمت و پاداش الهی، سخن گفته می‌شود که سبب تقویت روحیه و آسان شدن سختی‌های جنگ برای مبارزان است؛ آن‌چنان که در سوره نسا، آیه۱۰۴ می‌خوانیم: «و در راه تعقیب دشمن، (هرگز) سست نشوید! (زیرا) اگر شما درد و رنج می‌بینید، آن‌ها نیز همانند شما درد و رنج می‌بینند، ولی شما امیدی از خدا دارید که آن‌ها ندارند و خداوند، دانا و حکیم است».

همچنین از روش‌های قرآن کریم برای تقویت روحیه و پایداری مجاهدان، امیدآفرینی است: «در راه خدا پیکار کن! تنها مسئول وظیفه خود هستى! و مؤمنان را (بر این کار) تشویق کن! امید است خداوند از قدرت کافران جلوگیرى کند (حتى اگر تنها خودت به میدان بروى) و خداوند قدرتش، بیشتر و مجازاتش، دردناک‌تر است» (سوره نسا، آیه۸۴).

صبر یکی دیگر از ثمره‌های امید به خداست که در آیات قرآن مجید از آن سخن گفته شده است. براساس آیات قرآن، امید به حمایت الهی، سبب صبری نیکو می‌شود؛ (حضرت یعقوب (ع)) فرمود: «هوای نفس شما، مسئله را چنین در نظرتان آراسته است. من صبر می‌کنم؛ صبری زیبا (و خالی از کفران). امیدوارم خداوند همه آن‌ها را به من بازگرداند؛ زیرا او دانا و حکیم است». (سوره یوسف، آیه ۸۳).

امید دهنده‌ترین آیات

در برخی منابع به آیه‌های امیدبخش اشاره شده است؛ به‌طور مثال آیه ۱۱۰ سوره نسا که در آن از بخشش پروردگار سخن گفته شده است و می‌خوانیم: «و هرکه عمل زشتی از او سر زند یا به خویشتن ستم کند سپس از خدا طلب آمرزش و عفو کند، خداوند را بخشنده و مهربان خواهد یافت». دیگر آیه با این مضمون، آیه ۵۳ سوره زمر است: «(ای رسول رحمت!) به آن بندگانم که (به‌عصیان) اسراف بر نفس خود کردند، بگو هرگز از رحمت (نامتناهی) خدا ناامید مباشید؛ البته خدا همه گناهان را (چون توبه کنید) خواهد بخشید که او خدایی بسیار آمرزنده و مهربان است».

به نقل حضرت امیرالمؤمنین (ع) از رسول خدا (ص)، امیدبخش‌ترین آیات، آیه۱۱۴ سوره هود است: «و نماز را در دو طرف (اول و آخر) روز به‌پا دار و نیز در ساعات آغازین شب که البته حسنات و نکوکاری‌ها، سیئات و بدکاری‌ها را نابود می‌سازد. این (نماز یا این سخن که حسنات شما سیئات را محو می‌کند) یادآوری است برای اهل ذکر و پندی بر مردم آگاه». از امام‌باقر (ع) نقل کرده‌اند که امیدبخش‌ترین آیات، آیه۵ سوره ضحی است: «و پروردگار تو به‌زودی به تو چندان عطا کند که تو راضی شوی» (مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۷۶۵).

در تمام این آیات، بخشش پروردگار و عطای بی‌اندازه او، عامل امید و انگیزه ادامه حیات و حرکت به‌سمت کمال معرفی شده است. اما به‌جز این در آیات دیگری خداوند، بندگان را به دیدار و لقای خودش، امید و وعده داده است و به‌گفته عارفان و بزرگان، این امید مهم‌ترین انگیزه حیات و حرکت انسان به‌سوی ابدیت است.

خدا می‌خواهد به او امیدوار باشیم

امید، عامل حرکت انسان به‌سوی کمال است. برپایه روایات، هرکه به چیزی امید داشته باشد، برای رسیدن به آن می‌کوشد. حال سؤال اینجاست که آیات و روایات، ما را برای رسیدن به چه امری تشویق و امیدوار می‌کنند؟ خداوند در قرآن ما را به رحمت، مغفرت و بخشش امیدوار می‌کند.

هرجا که در آیات با این اوصاف از خدا یاد شده است یا در ادعیه او را با این نام‌ها می‌خوانیم، درحقیقت می‌گوییم که به مهر او امیدواریم و در طلب بخشش و آمرزشش هستیم و چرا نباشیم وقتی می‌خوانیم که خطاب به پیغمبرش می‌گوید: «و هنگامی که بندگان من، از تو درباره من سؤال کنند، (بگو) من نزدیکم. دعای دعاکننده را، به هنگامی که مرا می‌خواند، پاسخ می‌گویم. پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان بیاورند تا راه یابند (و به مقصد برسند)».

در این آیه کوتاه، خداوند هفت‌مرتبه به ذات پاک خود اشاره کرده و از این راه، نهایت پیوستگی و قرب و ارتباط و محبت خود را درباره بندگانش مجسم ساخته است. (مکارم‌شیرازی، تفسیر نمونه، ج یک، ص۶۳۸). به همین دلیل است که امام‌علی (ع) می‌فرمایند: «تعجب می‌کنم از فردی که از رحمت خدا ناامید است، درحالی‌که راه نجات و رستگاری دارد و آن، استغفار و طلب آمرزش است» (تصنیف غررالحکم، ص ۱۹۵، ح ۳۸۴۹).