روایت‌های مطبوعاتی از نخستین خیابان‌هایی که در مشهد آسفالت شدند | هموار‌ی راه‌های شهر
اندک خیابان‌ها و کوچه‌پس‌کوچه‌های مشهد قدیم با افزایش اتول‌ها و ماشین‌ها از حدود یک قرن پیش لباس تازه آسفالت را بر تن کشیدند.
فریبا فرخد | شهرآرانیوز؛ اندک خیابان‌ها و کوچه‌پس‌کوچه‌های مشهد قدیم با افزایش اتول‌ها و ماشین‌ها از حدود یک قرن پیش لباس تازه آسفالت را بر تن کشیدند. اسناد نشان می‌دهد که پیش از آسفالت، نخستین اقدام برای سنگ‌فرش‌شدن خیابان‌های شهر، حوالی سال‌های ۱۲۹۲تا۱۲۹۵خورشیدی، یعنی در زمان شهردار‌بودن «کاشف‌الملک»، صورت گرفته است؛ اما نخستین خیابانی که آسفالت می‌شود خیابان «ارگ» است که پیش از این «ارک» نامیده می‌شده و پس از انقلاب‌اسلامی نیز به «امام‌خمینی (ره)» تغییر‌نام داده است.
خبر‌های مطبوعاتی می‌گویند که طرح آسفالت این خیابان در سال۱۳۱۵خورشیدی از دروازه‌ارگ شروع شده و تا یک سال پس از آن ادامه داشته است، اما به شهادت خبری که روزنامه آزادی، ۲۸بهمن۱۳۱۳ خورشیدی چاپ و منتشر می‌کند، نخستین اقدام‌ها برای آسفالت خیابان‌های مشهد توسط «دکتر ابوالقاسم شیخ احیاءالدوله» صورت گرفته که در آن دوران، ریاست بلدیه مشهد را بر‌عهده داشته است.
این روزنامه در بند سوم و نهم خبری که در هر سطر آن، شرح یکی از اقدامات دکتر شیخ آمده است، به موضوع سنگ‌فرش‌کردن کوچه‌ها و آسفالت خیابان اشاره می‌کند و می‌نویسد: «برای اطلاع قارئین محترم از عملیات و اقدامات دوماهه آقای دکتر شیخ، رئیس محترم بلدیه، اجمالا درج می‌کنیم: سنگ‌فرش کوچه‌های خراب نوغان و سنگ‌فرش میدان شاهپور از کار‌های در دست انجام است و از دیگر اقدام ایشان نیز یکی تشکیل شورای صحی در بلدی با حضور اطبای شهری بوده برای حفظ‌الصحه اهالی و دیگری تشکیل شورای فنی با حضور مهندسین شهری برای تهیه پروژه ساختمانی شهر و ساخت خیابان‌ها با آسفالت یا سنگ‌های حجاری شده می‌باشد.»
با‌این‌همه گویا آسفالت خیابان‌های مشهد به‌این‌راحتی اتفاق نمی‌افتد و حداقل آسفالت نخستین خیابان مشهد تا دو سال بعد از درج این خبر یه تعویق می‌افتد؛ سطر‌های پیش رو نقبی است بر نخستین آسفالت‌کشی خیابان‌های مشهد که در اواخر مرداد سال ۱۳۱۵ رخ داده است.
تعریض خیابان و کوچه‌های شهر برای آسفالت
برای آسفالت‌کشی خیابان و کوچه‌های مشهد نخست باید این مسیر‌ها برای عبور‌و‌مرور ماشین‌ها تعریض می‌شد. بنابر نوشته نویسندگان کتاب «تاریخ اقتصادی مشهد»، ارض اقدس از دوره قاجار تا پیروزی انقلاب اسلامی چند مرحله مهم از توسعه و بازسازی بافت قدیم را تجربه می‌کند که نخستین آنها از سال۱۳۰۱خورشیدی با توسعه کوچه‌های شهر رقم می‌خورد.
در این سال همچنین بعضی از کوچه‌های مشهد توسعه داده می‌شوند. اداره قشونی هم در دی‌ماه۱۳۰۳خورشیدی درصدد توسعه و اصلاح خیابان‌ها برمی‌آید و به این‌منظور، قسمتی از دکان‌های کوچه چهارباغ و سراب را خراب می‌کند. این مسئله البته با نارضایتی عمومی همراه می‌شود، آن‌چنان که قبل از ۲۶دی۱۳۰۴ از تهران به امیر لشکر شرق دستور می‌دهند تا کار خراب کردن خانه‌ها را به‌منظور تعریض خیابان‌ها تا نوروز ۱۳۰۵ متوقف سازند.
مهم‌ترین بخش فعالیت عمرانی مشهد، اما در اوایل دوره رضاشاه با ساخت نخستین فلکه در اطرف حرم امام‌رضا (ع) اتفاق می‌افتد. کمیسیون ارزیابی فلکه حضرتی در ۱۷شهریور ۱۳۰۸خورشیدی با احداث این خیابان، منازل و کارون‌سرا‌های زواری کثیف و نامناسب جوار آستان‌قدس را به عمارت‌های دو‌طبقه زیبا و زوارخانه‌های متناسب با احتیاجات روز تبدیل می‌کند. فلکه جنوبی نیز به‌شکل نیم‌دایره در سال۱۳۰۹ ساخته و این طرح هم توسط اداره بلدیه تا سال۱۳۱۲ اجرا می‌شود.
در همین دوران هم فردی به نام «مسیو‌کارل‌فریش» که سر‌مهندس وزارت داخله بوده است، مأمور می‌شود تا مطالعه و نقشه‌برداری از مسیل شهر مشهد را برای آسفالت‌ریزی خیابان‌ها آغاز کند. روزنامه «آزادی» اسفند همین سال چنین گزارش می‌دهد: «وی چند‌روز به اتفاق مهندسین اداره بلدیه در این قسمت (مسیل مشهد) مطالعاتی نموده، نقشه‌هایی از مسیل شهر و نظریاتی راجع‌به بتون‌ریزی خیابان شهر تهیه و تقدیم اداره بلدیه نموده است که پس از تصویب ایالت کبری و وزارت داخله مشغول اقدام بشوند. مسیو فریش نیز در همین یکی‌دو روز به مرکز مراجعت خواهد کرد.»
البته ناگفته نماند در کنار فلکه حضرتی، کار توسعه و بازگشایی خیابان‌های طبرسی و تهران نیز آغاز می‌شود که خیابان تهران در سال ۱۳۱۲ خورشیدی پایان می‌یابد ولی عمل تقویم و معامله منازل در مسیر شمالی خیابان طبرسی دوسال طول می‌کشد و تا سال ۱۳۱۵ خورشیدی ادامه پیدا می‌کند.
خیابان «ارگ»، نخستین خیابان آسفالت شهر
آسفالت خیابان‌های مشهد به‌طور جدی، اما ۱۶خرداد۱۳۱۴ با تصویب بودجه آسفالت خیابان‌های شهر صورت می‌پذیرد. یک ماه پس از این تاریخ، یعنی۲۰ تیر ۱۳۱۴، جراید برای نخسین‌بار، خبر مناقصه‌ای را چاپ و منتشر می‌کنند که موضوع آن، آسفالت خیابان‌های شهر است. جریده «آزادی» چنین می‌نگارد: «بلدیه مشهد در نظر دارد معادل ۱۲۰هزار گز‌مربع خیابان‌های مشهد را آسفالت‌ریزی نماید که مقدار ۴۰هزار گز در ۱۳۱۴ و ۸۰هزار گز دیگر برای سال۱۳۱۵خورشیدی به انجام خواهد رسید.»
در ادامه این خبر نیز تعهدات کنترات‌کننده در بیست بند آمده که شرح بخش‌هایی از آن چنین است: «تهیه نقشه و تراز کف خیابان عرضا و طولا و ترسیم یک نقشه مقطع آن بر‌عهده کنترات‌کننده است که پس از تصدیق مهندسین بلدیه مدرک عمل خیابان‌سازی خواهد بود. همچنین خاک‌ریزی و خاک‌برداری سطح خیابان به‌قدر لزوم انجام شود. کوبیدن با غلتکی که کمتر از دوازده تن وزن نداشته باشد، الزامی است.
پس از کوبیده‌شدن نیز سطح منظمی تهیه شود که مورد‌تصدیق مهندس بلدیه واقع گردد. شفته‌ریزی به قطر پانزده سانتی‌متر به‌طریقی که در هر یک متر‌مکعب شن نخودی بی‌خاک، باید نیم‌متر مکعب ماسه و شصت من آهک مصرف شود، سطح شفته فوق پس از دو‌نیم‌شدن با تخماق‌های چوبی یا آهنی کوچک که کمتر از ۱۰کیلو وزن نداشته باشد، کوبیده شود. روی سطح شفته از دو طبقه آسفالت که آستر و رویه نامیده می‌شود، پوشیده شود.
آسفالت‌ریزی باید به‌قدری ریخته شود که پس از کوبیده‌شدن با غلتک وزینی کمتر از هفت سانتی‌متر ضخامت نداشته باشد. کلیه لوازم کار تا ممکن است باید از داخله مملکت تهیه شود. کنترات‌کننده باید تعهد نماید که تا پنج سال هرگاه محتاج به تعمیر شود، بلاعوض تعمیر نماید و.»
یک سال پس از اعلام مناقصه، یعنی اردیبهشت۱۳۱۵، برای آسفالت خیابان ارگ و خیابان نادری (بالا‌خیابان) تا بست، از طرف اداره شهرداری، اقدامات مقدماتی نظیر جدول‌کشی و پوشاندن نهر صورت می‌گیرد که مطبوعات روز، خبر آن را کوتاه و مختصر آورده‌اند. این روند در اواخر مرداد۱۳۱۵ به پایان می‌رسد و خیابان ارگ به‌عنوان نخستین خیابان در ارض‌اقدس آسفالت می‌شود.
روایتی کوتاه از کارخانه آسفالت مشهد
آسفالت خیابان‌های مشهد، اما با‌توجه‌به کمبود امکانات در آن دوران به‌سادگی ممکن نمی‌شود. برابر آنچه در کتاب تاریخ اقتصادی مشهد آمده است، دو سال طول می‌کشد تا وزارت داخله با شرکت آسفالت قرارداد اجرای کار منعقد کند. در آن دوران کبریال سرگیس، رئیس شرکت آسفالت و تکنولورئو مهندس شرکت به اتفاق دو مهندس متخصص برای بتن‌ریزی و آسفالت وارد مشهد شدند تا هر چه‌زودتر کنترات خود را آغاز کنند.
نام شرکتی که امور آسفالت خیابان‌های مشهد را در این دوران بر‌عهده داشته است، در آگهی‌های این دوره برای نخستین‌بار در اعلانی به تاریخ ۱۴تیر۱۳۱۵ دیده می‌شود. این کارخانه که «شرکت سهامی ساختمان ناحیه خراسان» خوانده می‌شده و گویا ریاست آن بر‌عهده فردی به نام «چرنتسکی» بوده، در جریده «آزادی»، کرایه حمل چهارصد تن آسفالت از باجگیران به شهر مشهد را که برای خیابان‌های شهر تهیه شده است، به مناقصه می‌گذارد.
۲۹تیر۱۳۱۵ مقدمات آسفالت‌کاری خیابان ارگ آغاز می‌شود و ۲شهریور نیز «شرکت سهامی ساختمان ناحیه خراسان» تصمیم می‌گیرد برای آسفالت خیابان ارگ از سمت میدان سوم اسفند، نهری را که گویا کنار این خیابان در جریان بوده است، تعمیر کند.
این شرکت همچنین روز ۹شهریور۱۳۱۵ در اعلان دیگری، ساختمان (منظور تعمیر است) نهرین خیابان ارگ را که طول آن از هر طرف ۱۶۰۰متر بوده است، به همراه خاک‌برداری و حاضر‌کردن سطح خیابان برای ریختن آسفالت، دوباره به مناقصه می‌گذارد.
کار آسفالت خیابان ارگ که به نیمه می‌رسد، شهرداری تلاش می‌کند آسفالت دیگر‌خیابان‌ها را نیز آغاز کند. به همین منظور شهرداری مشهد روز ۱۴مهر۱۳۱۵، آسفالت‌کاری و جدول‌سازی خیابان‌های مشهد را که عجالتا در حدود ۲۵۰هزار متر‌مربع بوده است، به مناقصه می‌گذارد و به متقاضیان تا ۱۴آبان فرصت شرکت می‌دهد.
برای این متراژ در وهله اول ۱۲۰تن آسفالت نیاز بوده که حمل آن از مرز باجیگران به مشهد در پیوست این آگهی آمده است. از مهر این سال، سوای شرکت سهامی ساختمان ناحیه خراسان، نام یک شرکت دیگر برای آسفالت در جراید دیده می‌شود که ریاست آن با کبریال‌سرکیس بوده است.
برابر آنچه کاغذ‌های خبری نوشته‌اند او یک گروه مهندسی را به مشهد فرا می‌خواند تا به مدد تخصص آنان، کار آسفالت خیابان ارگ به پایان برسد. برای این کار، اداره شهرداری، عمل بتن‌سازی را به این گروه محول می‌کند.
ماشین آسفالت در مشهد
در این ایام، یک اتفاق خوب برای تسریع کار آسفالت خیابان‌ها رخ می‌دهد و آن، خرید ماشین آسفالت‌ریزی است. برابر اطلاعاتی که جراید آن روزگار می‌دهند، قطعات این ماشین در دو مرحله وارد ایران می‌شود. روزنامه «آزادی» ۱۱شهریور۱۳۱۶ می‌نویسد: «طبق اطلاع حاصله یک قسمت از اسباب و لوازم آسفالت‌ریزی که چندی پیش حمل شده بود، به مشهد وارد گردیده و یک قسمت دیگر آن هم به تهران وارد شده و قریبا به مشهد فرستاده می‌شود که به‌زودی مشغول آسفالت‌ریزی خیابان ارگ بشوند.»
قسمت دوم ماشین آسفالت‌ریزی نیز سیزده روز بعد از ورود نخستین قطعات به مشهد می‌رسد. قطعات این ماشین را به آتش‌نشانی می‌برند، در آنجا راه‌اندازی و برای شروع کار آماده می‌کنند. با ورود ماشین آسفالت، کار‌ها سرعت می‌گیرد. روزنامه‌های ۲۵مهر۱۳۱۶ آورده‌اند که «آسفات پیاده‌رو‌ها از روز گذشته در خیابان ارگ شروع شده و از پس‌فردا هم به میدان سوم اسفند و خیابان نادری خواهد رسید.»
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
