حدود ۹۰ درصد وسعت استان و ۹۹ درصد حوزه مشهد در خشک سالی به سر می‌برد و بسیاری از محققان معتقدند چنان چه مانعی بر سر راه برداشت‌های غیراصولی نباشد، نه تنها تا چند سال آینده جنگی بر سر آب به وجود خواهد آمد که کیفیت آن نیز تا حدود زیادی کاهش خواهد یافت؛ یعنی یک آب شور و تلخ!
لیلا جانقربان | شهرآرانیوز؛ آب؛ کلمه‌ای دوحرفی است که مایه حیات است و مدیریت نشدن مصرف و برداشت آن سبب شده است این روز‌ها کمبودش به یک بحران جدی در کشور و استان ما تبدیل شود. هفته پیش بود که حسین اسماعیلیان، مدیرعامل شرکت آب وفاضلاب مشهد، از کاهش ۵۵ درصدی حجم ذخیره آب در سد‌های تأمین کننده آب شرب مشهد گفت و میزان بارندگی مهر ۹۹ تا مهر ۱۴۰۰ مشهد را حدود ۹۵ میلی متر اعلام کرد.
وقتی میزان بارندگی مشهد نسبت به سال گذشته ۶۷ درصد کاهش داشته و کاهش بارندگی استان خراسان رضوی نیز در همین مدت رقمی مشابه است (۶۲ درصد)، یعنی نه تنها از برداشت سفره‌های زیرزمینی کاسته نمی‌شود که به احتمال زیاد بر آن افزوده خواهد شد. همین است که حدود ۹۰ درصد وسعت استان و ۹۹ درصد حوزه مشهد در خشک سالی به سر می‌برد و بسیاری از محققان معتقدند چنان چه مانعی بر سر راه برداشت‌های غیراصولی نباشد، نه تنها تا چند سال آینده جنگی بر سر آب به وجود خواهد آمد که کیفیت آن نیز تا حدود زیادی کاهش خواهد یافت؛ یعنی یک آب شور و تلخ!
امپراتور نمکی در دشت‌ها
تصور اینکه روزی آب جاری در لوله کشی شهری تلخ و شور باشد، طوری که حتی نتوان لیوانی از آن نوشید، اگرچه سخت و رنج آور است، اتفاقی است که در صورت ادامه روند برداشت بی رویه از سفره‌های زیرزمینی گریبان گیر ما خواهد شد. یک کارشناس محیط زیست دراین زمینه به شهرآرا می‌گوید: مشکل کم آبی جدی است. باید در کنار رعایت میزان مصرف آب، مانعی هم برای برداشت‌های غیراصولی از دشت‌ها و منابع آب زیرزمینی وجود داشته باشد تا به کم آبی، تلخ آبی و درنهایت شورآبی نرسیم و امپراتور نمکی در دشت‌های ما حاکم نشود.
محمدتقی عباس پور ادامه می‌دهد: باتوجه به کمبود بارش‌ها و مشکلاتی که در منابع آبی داریم، بسته به اقلیم، مطالعاتی را در زمینه نحوه کشاورزی اصولی و تغییر شرایط انجام داده و نتایجش را از چند سال پیش به مراکز و کشاورزان ارائه داده ایم، ولی متأسفانه به دلیل هزینه‌هایی که در ابتدای کار مدرنیزاسیون وجود دارد و تفکر اینکه آب همیشه هست، کسی با این فناوری‌ها همراه نمی‌شود.
او اضافه می‌کند: نگاه کلی به الگوی مصرف آب در بخش‌های مختلف ایران نشان می‌دهد که بیشترین سهم برداشت از منابع آب زیرزمینی، نزدیک به ۹۰ درصد، به بخش کشاورزی مربوط است و باید براساس منابع آبی برای نوع و میزان سطح کشت در کشور به ویژه خراسان برنامه ریزی دقیقی شود.
او اصلاح روش‌های آبیاری و استفاده از کشت‌های گلخانه‌ای پربازده و کم آب بر را برای کاهش میزان مصرف آب در بخش کشاورزی ضروری می‌داند و بیان می‌کند که سهم برداشت برای مصارف شرب و صنعت، درمجموع حدود ۱۰ درصد کل مصارف است که بیشتر آن نیز برای شرب شهری و روستایی استفاده می‌شود.
کمبود آب، موضوعی تنش زا در هر کشور
تحقیقات مؤید آن است که مقدار نفوذ آب شور در سفره‌های آب زیرزمینی، تحت تأثیر عواملی، چون طبیعت، ساختار زمین شناسی، تغییر تعادل هیدرولیکی، نرخ جریان آب زیرزمینی و قابلیت شارژ آن است. مدیر مرکز پایش و نظارت بر کیفیت آب وفاضلاب خراسان رضوی در همین زمینه می‌گوید: منابع آب در شکل گیری زیرساخت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور نقش بسزایی دارند، به شکلی که ادامه حیات فقط با وجود منابع آبی معنا و امکان می‌یابد. با این تفاصیل، کمبود آب در هر کشوری می‌تواند به موضوعی تنش زا تبدیل شود و تبعات امنیتی مهمی در پی داشته باشد.
محمدجواد ادیبی نیا اضافه می‌کند: بهره برداری بیش از حد مجاز از سفره‌های آب شیرین ازجمله در دشت خراسان، سبب کاهش فشار آب شیرین بر آب شور می‌شود و به تبع آن سطح حدفاصل دو سیال در زیر چاه بالا می‌آید که به این پدیده بالاآمدگی مخروطی می‌گویند و باعث پیشروی سفره آب شور و درنهایت شورشدن چاه‌ها می‌شود.
شوری آب، فرایندی برگشت ناپذیر
او با اشاره به اینکه حرکت این املاح در محیط متخلخل با سه عامل جابه جایی، پخش مولکولی و پراکندگی مکانیکی انجام می‌شود، ادامه می‌دهد: این پدیده در مناطق ساحلی، حاشیه کویر و همچنین مناطق مجاور کویر که آب‌های شور و شیرین زیرزمینی در کنار یکدیگر قرار دارند، بیشتر است.
ادیبی نیا تأکید می‌کند که «شورشدن آب‌های زیرزمینی فرایندی برگشت ناپذیر است» و می‌گوید: با پیشروی آب‌های شور و پسروی آب‌های شیرین، آب‌های شور با آب‌های شیرین جایگزین می‌شود.
آن طور که مدیر مرکز پایش و نظارت بر کیفیت آب وفاضلاب خراسان رضوی اعلام می‌کند، منابع آب زیرزمینی حدود ۵۵ درصد از کل نیاز‌های بخش‌های مختلف کشور را تأمین می‌کنند. اتفاقی که آمارش در خراسان قدری بیشتر است و از طرفی به علت برداشت بی رویه از آب‌های زیرزمینی هم زمان با خشک سالی ها، به ویژه در مناطق کویری و حاشیه کویر ازجمله در خراسان که آب شور و شیرین در مجاورت هم هستند، با کسری مخازن زیرزمینی مواجه هستیم.
از بی آبی تا فرونشست
این مقام مسئول در ادامه می‌گوید: بهره برداری بی رویه از آب‌های زیرزمینی استان همراه با کاهش شدید بارندگی و خشک سالی بوده است که به تبع آن در اثر افت تراز آب زیرزمینی، آب از خلل وفرج خاک تخلیه می‌شود و وزن خاک رویی باعث خروج هوا از خلل وفرج می‌شود و زمین نشست می‌کند که در مواقعی باعث ایجاد ترک و... نیز می‌شود.
مدیر مرکز پایش و نظارت بر کیفیت آب وفاضلاب استان، فرونشست زمین در دشت خراسان را یکی از مخاطرات ژئومورفیک برمی شمرد که اگرچه دارای حرکتی کند است، در بلندمدت آثار مخربی همچون تغییر شکل سطح زمین، الگوی جریان‌های زیرزمینی و سطحی، تغییر کیفیت آب‌های زیرزمینی، سیل خیزی منطقه و ممکن نبودن تغذیه منابع آب زیرزمینی را حتی در صورت مطلوب بودن بارش های آینده ایجاد می‌کند. این تغییرات و عوامل، خسارات جدی به مناطق شهری، صنعتی و کشاورزی استان و مشهد وارد می‌کند.
همسایه مشهد در شوری و تلخی
ادیبی نیا با اشاره به اینکه مقایسه میزان هدایت الکتریکی در نقشه‌های سال‌های آبی ۹۱-۹۰ و ۹۹-۹۸ به وضوح نشان دهنده نفوذ آب‌های شور در حوضه آبریز نیشابور است، تصریح می‌کند: بررسی تغییرات دشت نیشابور نشان می‌دهد که کاهش سطح آب زیرزمینی سبب افزایش هدایت الکتریکی و افت کیفی منابع زیرزمینی این محدوده شده است و در مناطقی شاهد افزایش شوری و گاهی تلخی آب هستیم که تأثیر نامطلوبی بر مصارف مختلف منابع زیرزمینی دارد. او تأکید می‌کند: نمک موجود در آب، روی سطح خاک ضمن شوره زایی و سفت شدن خاک، سبب تجمع املاح اطراف ریشه، کاهش رشد، مسمومیت و پیری زودرس گیاهان می‌شود که برای دشت نیمه خشک خراسان بسیار خطرناک است.
به امید کوتاه شدن دست مافیای آب
به گفته مسئولان آبخوان داری و عملیات پخش سیلاب، احداث سد زیرزمینی، جلوگیری از اضافه برداشت، تشویق کشاورزان به کشت شبه دیم، اصلاح الگوی کشت، استفاده از روش‌های نوین آبیاری، استفاده از پساب تصفیه شده در کشاورزی و صنعت، اصلاح الگوی مصرف آب، بالابردن کارایی کشاورزی، کشت گلخانه، احداث بندسار و استحصال سیلاب، مهار آب‌های سطحی، بهینه سازی عملیات پمپاژ، تغذیه مصنوعی، افزایش تراز سطح آب زیرزمینی و کنترل نفوذ آب شور از طریق سیستم چاه‌های تزریق-بهره برداری، جلوگیری از حفر چاه‌های غیرمجاز، اجتناب از تخصیص آب‌های مازاد در مناطق خشک، جلوگیری از تبخیر بارندگی‌ها در دشت‌ها با اجرای طرح‌های آبخیزداری، اقداماتی کلی است که می‌توان برای کاهش میزان شورشدگی منابع آب زیرزمینی و حفظ منابع آبی باکیفیت استان انجام داد.
باتوجه به وضع موجود، به گفته بسیاری از محققان قبل از هر کاری باید برداشت‌های غیراصولی را کم و دست مافیای آب را از دشت‌های استان و مشهد کوتاه کرد تا شاید گرهی از گره‌های بی شمار کم آبی گشوده شود.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
