سرگذشت تنها کاشی تصویری نقش‌شده بر یکی از ایوان‌های حرم امام رضا(ع)

هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ درواقع این گوشه نیلیِ ملائک‌نشان که عطر بهشت از ذره به ذره نقوش آن پراکنده است، در دل خود نقشی پنهان کرده که روایتگر یکی از ماجرا‌های تاریخی نقل‌شده از زندگی خورشید خراسان است؛ ماجرایی که دو شیر بازیگر و نگهبان آن هستند. دوشیر که تنها نقاشی قهوه‌خانه‌ای به رنگ درآمده در مجموعه بنا‌های حرم محسوب می‌شوند وگزارش پیش‌رو نقبی است برمعرفی و بررسی ویژگی‌های آن.

حرم با بهشت پرگل و باغ‌های پردرخت نقش بسته بر دیوارها، در‌ها و گنبد افلاک نشانش، جهانی از‌رنگ‌ها و نگاره هاست که در هر شهودش، کشفی نهان است. یکی از این گوشه‌های کمتر کشف شده، نگاره نقش بسته بر پیشانی ایوان نقاره خانه است؛ جایی که دو شیر در حال بلعیدن مردی هستند. نقشی عجیب که تنها نمونه از سبک نقاشی قهوه خانه‌ای روی کاشی‌های حرم مطهر رضوی است. اما ماجرا از چه قرار است و این نقش با این سبک در اینجا چه می‌کند؟

بر پیشانی ایوان نقاره خانه چه نقش بسته است؟

روبه روی ایوان نقاره خانه که بایستید، دیدنش چشمی تیزبین می‌خواهد که آن هم احتمالا فقط بتواند تندی رنگ زرد نشسته بر پیکره شیر‌ها را که مثل خطی قرینه روبه روی هم قرار گرفته اند، تشخیص دهد. در عکس‌ها که دقیق شوید، اما کاشی‌هایی هفت رنگ با نقوش اسلیمی می‌یابید که دو شیر‌و‌پیکره یک مرد در آن مشخص است. مرد برای تأکید، کمی بزرگ‌تر از شیر‌ها به تصویر کشیده شده با چهره‌ای کریه و چشمان از حدقه درآمده و دهان باز در حالی که لباس بلند ترمه سپید با گلدوزی بته جقه بر تن دارد و شال کمرش را به شیوه اشراف قاجاری دوران فتحعلی شاه بسته است؛ کمربندی که در دهان یکی از شیرهاست و دومی هم سر مرد را به دندان گرفته است.

روایتی از زندگی امام رضا (ع) به نقل از شیخ صدوق

این نقاشی درواقع یکی از روایت‌های تاریخی مشهور درباره زندگی امام رضا (ع) در مرو است. شیخ صدوق در کتاب «العیون اخبارالرضا» این حکایت را آورده که مختصر آن چنین است: پس از خشک سالی شدیدی که در مرو اتفاق می‌افتد، حضرت به درخواست مأمون در جمع مردم برای طلب باران دعا می‌کند. دعا اثر می‌کند و باران به رگ‌های خشک زمین خون می‌دهد.

بیم عزیزترشدن امام (ع) جمعی از ملازمان و درباریان را نگران می‌کند و تلاش می‌کنند از جایگاه و منزلت ایشان بکاهند. به همین دلیل در‌مجلسی که مأمون بر مسندی شیرنشان تکیه داده بوده است، زبان به طعنه باز می‌کنند. در این میان حاجب مأمون که حمید بن مهران نام داشته است، می‌گوید: «باران از الطاف الهی است و ممکن است با دعای غیر امام نیز نازل شود؛ اگر تو امام هستی آن دو شیر درنده را که بر مسند مأمون نقش شده است، زنده کن تا بر من حمله ور شوند.» در ادامه با اشاره امام رضا (ع) شیر‌ها جان می‌گیرند، به حاجب حمله می‌کنند، او را می‌درند و دوباره با فرمان حضرت ثامن (ع) به جایگاه خود بر‌ می‌گردند.

نقشی که نقاشش مشخص نیست

ناگفته نماند این نقاشی که در ارتفاع ۲۰ متری از زمین قرار گرفته، تنها نقاشی به سبک قهوه خانه‌ای در حرم و تنها نقاشی نقش بسته بر کاشی از روایت دو شیر در ایران است. نکته جالب‌تر این است که در حرم مطهر رضوی که هر خطی نشانی دارد و کتیبه‌ای بر معرفی اش نگاشته اند. نام نقاش این نقش منحصر به فرد مشخص نیست و کارشناسان از روی ویژگی‌های سبکی، قدمت آن را به اوایل دوره قاجار نسبت می‌دهند. البته ناگفته نماند نام «محمدتقی کاشی پز» که سازنده کاشی هاست، با تاریخ ۱۲۶۱ هجری قمری در پایین ایوان ثبت شده است.

روایت دو شیر در دوران قاجار بر پرده‌های نقاشی قهوه خانه ای، کتاب‌های مصور چاپ سنگی و گواهی‌های زیارت مشهد نیز به تصویر کشیده شده است که کتاب «أسرار الشهاده» نوشته اسماعیل خان سرباز بروجردی از جمله آن هاست. تصویر این کتاب که یادگار سال ۱۲۶۸ هجری قمری است، به دست یکی از مشهورترین تصویرسازان کتاب‌های چاپ سنگی دوره قاجار یعنی میرزا علیقلی خویی و به شکل سیاه قلم نقش خورده است. تصویر این روایت را همچنین در کتاب «جامع المعجزات» آقا صبور عرب که متعلق به سال ۱۲۶۵ هجری قمری است، می‌توان دید.

این نقش، تنها کاشی تصویری حرم مطهر رضوی است

محسن حسینی، پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، که پیش از این درباره این نگاره تحقیق کرده است، ابتدا نقبی به تاریخ نقاشی قهوه خانه‌ای می‌زند و می‌گوید: «دوران قاجار را می‌توان دوران تحول جدید در هنر و‌معماری ایران دانست. در این دوره برخلاف ادوار گذشته، کاشی کاری فقط محدود به‌مزار‌ها و مساجد نبود، بلکه کاخ ها، عمارت‌های اعیانی، دروازه شهر و ادارات و نهاد‌های دولتی نیز با کاشی کاری آراسته شدند.

مضامین کاشی کاری نیز که در گذشته شامل نقوش گره اسلیمی و کتیبه بود، متحول شد، آن چنان که در کاشی کاری این دوره با آمیختن سبک سنتی ایران و شمایل نگاری و طبیعت گرایی غربی، سبک جدیدی به نام سبک قاجار به وجود آمد. یکی دیگر از ویژگی‌های کاشی‌های قاجار، تنوع زیاد در رنگ و نقش است که می‌توان آن‌ها را به سه دسته کاشی‌های دارای مضامین مذهبی، رزمی و بزمی (افسانه و تاریخ) و کاشی‌های دارای مضامین تزیینی مانند گل و مرغ تقسیم کرد.»

به گفته حسینی، یکی دیگر از شیوه‌های نقاشی دوره قاجار که به طور گسترده در نقاشی روی کاشی نیز استفاده شده، سبک قهوه خانه‌ای است که به «نقاشی عامیانه» یا «نقاشی خیالی» نیز معروف است. این سبک که از دوران فتحعلی شاه باب شده است، چون در ابتدا برای ترسیم پرده‌های نقالی یا وقایع مذهبی مانند حوادث کربلا و به وسیله نقالان در قهوه خانه‌ها استفاده می‌شده، به این نام شهره شده که به طور عام بازتاب علایق آمال اسطوره‌ها و اعتقادات ملی و مذهبی حاکم بر اقشار متوسط و پایین جامعه شهری ایران است.

این پژوهشگر در ادامه با اشاره به اینکه «از زندگی حضرت رضا (ع) سه مجلس یا روایت وجود دارد که بیشترین کاربرد را در نقاشی قهوه خانه‌ای مذهبی داشته اند» توضیح می‌دهد: «نخستین آن‌ها مجلس زهر خوراندن و شهادت حضرت (ع) است. دومین روایت به پناه بردن آهو به امام (ع) و ضامن شدن ایشان اختصاص دارد و سومی نیز همین مجلس مأمون و حکایت شیران است.»

حسینی سپس با برشمردن ویژگی‌های خاص نگاره دو شیر در ایوان نقاره خانه، آن را به چند دلیل دارای اهمیت ارزیابی می‌کند: «اول اینکه تنها کاشی تصویری حرم مطهر رضوی است که بازگو کننده یک روایت داستانی است و تا جایی که بنده اطلاع دارم، تنها روایت کاشی کاری شده از داستان حمله شیران به حاجب دربار مأمون در ایران است. دوم آنکه این اثر از نظر هنری از معدود آثار دوره قاجار است که حاوی یک روایت تصویری روی زمینه اسلیمی پرکار (از ویژگی‌های سبک نقاشی در دوره صفوی) است که در آن تناسب چشمگیری میان نقوش و تصویر وجود دارد. نکته دیگر اینکه در همه تصاویر قهوه خانه ای، تصویر چهره امام رضا (ع) هم نقش خورده، ولی هاله‌ای از نور در اطراف خود دارد که این مهم در نقاشی ایوان نقاره خانه حذف شده است.»