گذری بر تاریخ نخستین بیمارستان مشهد در سالروز ساختش

لیلا کوچک زاده | شهرآرانیوز؛ در اواخر دوره قاجار، زمانی که مشهد با کمبود درمانگاه و بیمارستان روبه روست، آستان قدس رضوی به تأسیس بزرگ‌ترین و مهم‌ترین بیمارستان در شرق کشور به نام شاه رضا * (امام رضا (ع) فعلی) در سال ۱۳۰۷ خورشیدی اقدام می‌کند که در ۱۳۱۳ خورشیدی رسما افتتاح می‌شود. در گزارش پیش رو، تاریخ بیمارستان را با نگاهی به معماری ویژه آن، لزوم ساخت بیمارستان در مشهد و جایگاه علمی آن در گفتگو با غلام رضا آذری خاکستر، پژوهشگر حوزه تاریخ پزشکی در مشهد، و همچنین پروفسور علی شاملو، یکی از مدیران قدیمی بیمارستان در دهه ۵۰، مرور کرده ایم.

دو H کنار هم

ساخت بیمارستان امام رضا (ع) در سال ۱۳۰۷ خورشیدی هم زمان با برنامه‌ریزی‌های چند ساله برای برگزاری جشن هزارمین سال تولد فردوسی بزرگ (۱۳۱۳ خورشیدی) شروع می‌شود. طراح بیمارستان، مهندس کریم طاهرزاده بهزاد، طراح آرامگاه فردوسی است که تازه با تحصیلات معماری از برلین به ایران بازگشته است. درواقع بعد از اینکه بهزاد، در شهریور ۱۳۰۷ خورشیدی برای طراحی و احداث آرامگاه فردوسی وارد مشهد می‌شود، آستان قدس رضوی از او می‌خواهد نقشه‌ای برای بیمارستان مطابق با احتیاجات اداره تولیت ترسیم کند.

البته این هنرمند در سال‌های بین ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۳ خورشیدی، چهار بنای مهم را در مشهد می‌سازد؛ بنا‌هایی که با گذشت بیش از ۸ دهه، همچنان بدون تغییر روی پا هستند؛ آرامگاه فردوسی، بیمارستان امام رضا (ع)، دبیرستان دکتر علی شریعتی (شاه رضای سابق) و ساختمان تئاتر مشهد. ساخت بیمارستان امام رضا (ع)، اما شش سال به طول می‌انجامد و در سال ۱۳۱۳ خورشیدی با نام «مریضخانه شاه رضا» در محل جدیدی از زمین‌های الندشت که موقوفه آستان قدس رضوی است و خارج از شهر و خوش آب و هوا، افتتاح می‌شود.

اما نقشه بیمارستان با بهره از معماری اروپای قرن ۱۹ دارای دوپلان اچ‌شکل (H) است که از حروف اول کلمه Hospital گرفته شده و با این نشانه از نمای بالا، مانع از حمله به بیمارستان در زمان جنگ می‌شود، چون طبق قوانین بین الملل در زمان جنگ، هیچ کشوری حق حمله به بیمارستان‌ها را نداشته است.

توجه امام هشتم (ع) مرا نجات داد

کریم طاهرزاده بهزاد، طراح و معمار بیمارستان امام رضا (ع)، بیست سال پس از تأسیس این مکان به شادمان، تولیت آستان قدس رضوی، نامه‌ای می‌نویسد و مخاطرات و مشکلاتش در بنای بیمارستان شاه رضا را یادآوری می‌کند. این نامه بسیار خواندنی است و از علاقه و تلاش بهزاد برای ساخت این بنا نشان دارد. در این نامه نوشته شده است: «.. آری شش سال ونیم برای خاطر ایده آل صنعتی خود در مشهد توقف کرده و در بیابان الندشت با مار و مور و بدون اجر و مزد و تشویق و قدردانی کوشیده و بیمارستان ساخته ام! من تصور می‌کردم آثار هنری هیچ وقت فراموش نمی‌شوند!

می‌گویند آثار هنری زبان دارد و آنچه که دیده و شنیده به نسل آینده می‌گوید. حقایق را آشکار می‌سازد؛ و باز می‌گویند: انسان هرچه بیشتر به کار و کردار خود عقیده محکم داشته باشد، کار‌های او افزون‌تر و آشکارتر موردتوجه گروه فهمیده و دل آگاه قرار می‌گیرد... بسا شب‌ها در بیابان الندشت مورد حمله گرگ و جوجه تیغی و ... قرار گرفته و با نیروی جوانی خم به ابرو نیاورده و جان به سلامت می‌بردم، ولی از حمله حیوانات ناطق سالم نماندم! و بار‌ها تا دم مرگ رفته و فقط توجه امام هشتم (ع) مرا نجات داد....»

ویژگی‌های بیمارستان شاه رضا از زبان محمدولی خان اسدی

بیمارستان امام رضا (ع) در دوره نیابت تولیت محمد،  ولی خان اسدی ساخته می‌شود. این شخصیت در شرح تاریخ بنا و ویژگی‌های بیمارستان شاه رضا به سال افتتاحش، در گزارشی عنوان کرده که این بیمارستان در بهترین اراضی و نقاط خارج شهر مشهد در زمینی به مساحت ۱۸ هزار متر مربع با گنجایش ۳۰۰ تختخواب ساخته شده است و به تصدیق همه سیاحانی که تا کنون این بنا را دیده اند، در کل شرق، بیمارستانی به این عظمت و ظرافت بنا وجود ندارد.

او همچنین نوشته است که بنای مزبور، ۱۸ دستگاه عمارت به این شرح دارد: عمارت مخصوص مبتلایان به امراض داخلی و امراض جراحی، اتاق عمل و قسمت کحالی، قسمت انفرادی و خصوصی، قسمت مبتلایان به امراض مسریه و قسمت مخصوص و زایشگاه، رختشوی خانه و آشپزخانه و دواخانه، لابراتوار و قسمت مخصوص دفتر و قسمت مخصوص طبیب مقیم، مدرسه و مسجد و مغسل. اسدی همچنین عنوان کرده است که همه عمارت‌ها دارای حرارت مرکزی و آب گرم و چراغ برق خواهد بود. اتاق‌ها نیز دارای کاشی سفید و فرش آن از آجر اعلاست. اسلوب این عمارات نیز شرقی، ولی دارای مزایای تکنیک اروپایی است.

* منظور از شاه رضا، پهلوی اول نیست و این نام از ابتدا به امام رضا (ع) به‌عنوان شاه خراسان اشاره دارد

گذری بر اهمیت ساخت نخستین بیمارستان در مشهد اوایل قرن چهاردهم

۴ قرن پس از دارالشفا

فعالیت‌های پزشکی آستان قدس رضوی با سابقه ۵۰۰ سال از دوره صفویه با تأسیس دارالشفا آغاز می‌شود که آن هم به دلیل حضور حرم مطهر امام رضا (ع) در مشهد است. دارالشفا در کنار حرم در خدمت زائران و مجاوران بوده است، اما مشهد با داشتن تنها یک دارالشفا با کمبود درمانگاه و بیمارستان روبه رو کرد و همین می‌شود که آستان قدس در سال ۱۳۰۷ خورشیدی به تأسیس بیمارستان اقدام می‌کند.

دارالشفا و دیگر هیچ

غلام رضا آذری خاکستر، پژوهشگر تاریخ پزشکی در مشهد، می‌گوید: ما در اواخر دوره قاجار در مشهد یک بیمارستان ایرانی به نام دارالشفا داریم. سایر بیمارستان ها، درمانگاه‌های وابسته به کنسولگری‌های خارجی مثل شوروی، انگلستان و آمریکا هستند. یک درمانگاه انگلیسی در خیابان عدل خمینی نزدیک به بازار جنت امروزی فعالیت داشته است. بیمارستان شوروی هم تحت عنوان بیمارستان کنسولگری روسیه در ابتدای خیابان سعدی قرار داشته است.

سابقه فعالیت بیمارستان آمریکایی‌ها در محله چهارباغ از اواخر قاجار تا سال ۵۷ است. این مراکز درمانی در کنار خدمت به شهروندان خودشان، به مردم مشهد هم خدمات درمانی می‌دادند، اما تأسیس بیمارستان امام رضا (ع) به عنوان بزرگ‌ترین و مهم‌ترین بیمارستان در شرق کشور و حضور پزشکان خارجی در آن، کمک بسیار بزرگی در گسترش علم پزشکی در مشهد و مداوای بیماری‌های گوناگون به طور تخصصی بوده است.

ناصرالدین شاه قاجار در دارالشفای آستان قدس رضوی

شروع جنگ و استخدام پزشکان خارجی

کمی پس از تأسیس بیمارستان امام رضا (ع)، درخواست‌های بسیاری از سوی پزشکان خارجی برای کار به بیمارستان می‌رسد که این موضوع مستقیم به شروع جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۱۸ خورشیدی مرتبط است. آذری خاکستر می‌گوید: پرونده‌هایی از کشور‌های اوکراین، روسیه، انگلستان و حتی عراق و سوریه به بیمارستان می‌رسید. آستان قدس هم از بین این افراد، گزینش و تعدادی از پزشکان را استخدام می‌کرد؛ از جمله یکی از رؤسای بیمارستان امام رضا (ع) شخصی بود به نام هامر شلاخ آلمانی که بعد‌ها به عنوان متخصص زنان و زایمان کار می‌کرد و شش سال بعد از شروع فعالیتش در این بیمارستان، تابع کشور ایران شد.

در نامه‌ای به تاریخ ۱۳۱۳ خورشیدی به ریاست وزرا، به استخدام هامر شلاخ آلمانی اشاره شده است؛ «عاقبت با یک طبیب آلمانی مهاجر که در آلمان مدیر مریضخانه بوده مذاکره را تمام کردیم و حاضر است فورا حرکت کند. حقوق ۳ هزارو ۵۰۰ ریال و ۳ هزارو ۵۰۰ مارک قرار شد ماهیانه بگیرد.» دکتر هامر شلاخ در همین تاریخ از «سل ریوی» به عنوان یکی از بیماری‌های فراوان در مشهد یاد کرده و تأسیس بیمارستان مسلولین را پیشنهاد کرده است.

نگارنده کتاب «تاریخ پانصد ساله خدمات پزشکی در آستان قدس رضوی، از دارالشفا تا بیمارستان رضوی» ادامه می‌دهد: با شروع جنگ جهانی دوم، بسیاری از بیمارستان‌ها در اروپا از بین رفته و دکتر‌ها و پرستاران دنبال کار و از طرفی به دنبال فضایی بودند که در امنیت و آرامش به کار طبابت بپردازند. این گونه بود که در سال‌های بین ۱۳۱۳ تا ۱۳۲۰ خورشیدی، چندین پزشک خارجی که تعدادشان به ۱۷ تن می‌رسید، در بیمارستان امام رضا (ع) استخدام و در بخش‌های مختلف مشغول به کار شدند.

حضور پزشکان خارجی در ایران تابع قوانینی هم بوده است؛ مثلا باید پنج سال مستقل در کشورشان طبابت کرده باشند، رونوشتی از مدارک خود که به تأیید دادگستری رسیده باشد، ارائه کنند و ....
البته آن طور که آذری خاکستر می‌گوید، آن زمان بسیاری از پزشکان و مردم تمایل نداشتند پزشکان خارجی در بیمارستانی کار کنند که مختص شیعیان است و تحت نظر آستان قدس رضوی، اما برای آستان قدس رضوی پیشرفت علم و دانش اهمیت داشته و بهره بردن از حضور پزشکانی که هم تجربه دارند و هم تخصص و تعهد. از دیگر پزشکان نام آشنای خارجی، دکتر بولون بلژیکی است که از سال ۱۳۳۴ تا ۱۳۴۸ در بیمارستان امام رضا (ع) به عنوان رئیس بخش جراحی فعالیت می‌کرده. پروفسور بولون که بنیان گذار بخش جراحی نوین در کشور به شمار می‌رود، در اواخر عمر به دین اسلام گرایش پیدا کرد و مسلمان شد.