آیا روز ملی سینمای ایران باید ویژگی‌ای خاص یا بهانه‌ای تاریخی داشته باشد؟

کاظم کلانتری | شهرآرانیوز - همچنان بعد از گذشت تقریبا ۲۰ سال از نامگذاری ۲۱ شهریور به عنوان روز ملی سینما خیلی‌ها نمی‌دانند چرا باید چنین روزی را گرامی بدارند که خب بیشتر این چرایی به نامشخص‌بودن وجه انتخاب این روز در ماه شهریور برمی‌گردد. به نظر می‌رسد غیر از کلیت سینما و دست‌اندرکاران و ذی‌نفعانش -از عوامل ساخت و اکران فیلم تا تماشاگران- چیزی نباید به شکل خاص به این روز نسبت داده شود؛ عباس بهارلو، منتقد و پژوهشگر سینمایی، شهریور ۱۳۹۹ به مناسبت ۱۲۰ سالگی سینما در ایران، در گفتگو با ایسنا درباره وجه انتخاب روز ملی سینما گفته بود:

انتخاب این روز، بویژه ۲۱ شهریور، هیچ مبنای درست و دقیقی ندارد؛ روزی است که ظاهراً به شکل «سمبلیک» به‌عنوان روز ملی سینما در ایران انتخاب شده است، زیرا در این روزِ بخصوص در سینمای ایران هیچ اتفاق خاصی رخ نداده که مبنایی برای روز ملی سینما باشد. توضیح بیش­ترش این است که ظاهراً قرار بوده روزی که میرزا ابراهیم‌­خان عکاس‌باشی برای بار نخست پشت دوربین فیلم‌برداری قرار گرفت و مراسم «جشن عید گل» را فیلم‌برداری کرد، یعنی شنبه ۲۱ ربیع‌الثانی ۱۳۱۸ قمری برابر با ۲۷ اسد (مرداد) ۱۲۷۹ شمسی یا ۱۸ آگوست ۱۹۰۰ میلادی، به‌عنوان «روز ملی سینمای ایران» در نظر گرفته شود و مسئولانی که برای نام­گذاری روز‌های خاص تصمیم می‌گیرند، ظاهراً به دلیل خلوت بودن ۲۱ شهریور این روز را به‌عنوان روز ملی سینمای ما تعیین فرموده‌اند؛ به همین سادگی و سهولت.

بهارلو معتقد است انتخاب روز ملی سینما در تقویم یک کشور مشخصا باید دلیلی تاریخی داشته باشد، اما امسال به دلایلی می‌توانیم از چندجهت این روز در تقویم ایران را محل مقایسه یا بررسی قرار دهیم تا ببینیم چه دلایلی می‌تواند یک روز را «روز سینما» کند.

اواخر تابستان دو سال پیش که سینما‌های جهان برای همه‌گیری کرونا تعطیل شده بودند، اصطلاح «مرگ سینما» دوباره متولد شد. تقریبا همه ما عشقمان به هنر تصویر را در سالن‌های تاریک و روی صندلی‌های قرمز سینما پیدا کرده‌ایم و قاعدتا قطع‌ارتباط با مکان به‌عنوان یکی از پیوند‌های اساسی زنده‌ماندن خاطره می‌توانست واقعا به فراموشی و مرگ عشقمان منجر شود. پس برخی در سراسر جهان با انتخاب روز ۱۲ سپتامبر به عنوان روز جهانی سینما می‌خواستند دوباره دست مردم را در دست سالن‌ها بگذارند. آن‌ها دوستداران فیلم در همه‌جای دنیا را تشویق می‌کردند برای نجات سینما‌های مستقل کمک کنند. آن زمان یکی از سینمادارن لندن گفته بود:

«نیروی محرک راه‌اندازی روز جهانی سینما این است که بسیاری از سینما‌ها و سازمان‌های مستقل مهم و تاریخی در سراسر جهان را به هم پیوند دهیم. ما در حال ساختن روزی هستیم که سینما‌ها و کسانی که آن‌ها را دوست دارند می‌توانند در تجربه‌ای جمعی سهیم شوند، همان تجربه‌ای که وقتی فیلمی را در سالنی پر از غریبه می‌بینید حس می‌کنید.»

مشخص است که آن‌ها حداقل در ظاهر برای این روز یک نقشه راه یا برنامه بلندمدت در نظر گرفته بودند، ولی در باطن می‌خواستند از زیر بار تعطیلی و رکود سینماهایشان خلاص شوند و بلیت‌هایشان را بفروشند؛ پس با یک اعتراف ساده که «ما بدون مردم هیچ نیستیم» مهم‌ترین پیشنهادشان را این‌گونه مطرح کردند: لطفا بلیت بخرید و به سینما‌ها بروید.

مؤسسه Film Movement سال ۲۰۱۹ روزی را به عنوان روز فیلم کوتاه تأسیس کرد و ۲۸ دسامبر همان سال آن را جشن گرفت. آن‌ها این روز را برای گرامیداشت تأثیر فیلم کوتاه بر صنعت سینما و یادآوری تاریخ طولانی و ماندگار آن ایجاد کردند. درواقع روز فیلم کوتاه یادآور روزی است که صنعت سینما متولد شد، زمانی که برادران لومیر برای اولین‌بار مجموعه‌ای از فیلم‌های کوتاه را برای مردم پخش کردند. انتخاب‌کنندگان روز فیلم کوتاه معتقدند فیلم‌های کوتاه همچنان ما را به هیجان می‌آورند، همانطور که برای اولین‌بار بیش از ۱۲۰ سال پیش این‌کار را کردند! این مؤسسه ۲۸ دسامبر هر سال ۱۰ فیلم کوتاه را به صورت رایگان در سرویس پخش انحصاری خود، Film Movement Plus (www.filmmovementplus.com) پخش می‌کند و به مشترکان جدید تخفیف‌های انحصاری ارائه می‌دهد.

امسال هم انجمن ملی سینماداران (NATO) در آمریکا و انجمن فیلم بریتانیا در سوم سپتامبر (۱۲ شهریورماه) برای نخستین‌بار روزی را به عنوان روز ملی سینما در آمریکا و بریتانیا جشن گرفتند. بیش از ۳۰۰۰ مجموعه سینمایی در آمریکا با حدود ۳۰ هزار سالن و ۵۶۰ مجموعه سینمایی بریتانیا که بیش از دو سوم کل سینما‌های کشور را تشکیل می‌دهند در این طرح مشارکت کردند و بلیت‌های تمام نمایش‌هایشان را با تخفیف ۷۰ درصدی به فروش رسانند.

این اقدام بعد از فرو‌کش‌کردن نگرانی‌های همه‌گیری کرونا و در بحبوحه کمبود اکران‌های آثار پرفروش جدید در آمریکا و سایر بازار‌ها و نگرانی درباره تأثیر تورم بر روی سینما انجام می‌شود. بریتانیا که برای نخستین‌بار در قرن جدید روزی را در تقویم به عنوان روز ملی سینما مشخص کرد، پیش از این در سال ۱۹۹۶ و ۱۹۹۷ هم این روز را به مناسبت صدمین سالگرد ورود سینمای تجاری به بریتانیا جشن گرفته بود.

انتخاب روز ملی سینما باعث شد در آمریکا هشت میلیون و ۱۰۰ هزار نفر در آمریکای شمالی به دیدن فیلم‌های سینمایی بروند و رکورد مخاطب در سال ۲۰۲۲ را بشکنند. چیزی که رئیس بنیاد سینما درباره فروش خوب روز ملی سینما می‌گوید، تقریبا همان چیزی است که باید در انتها به آن برسیم: «می‌خواستیم کاری کنیم که سینماگردی را جشن بگیریم. ایده این روز برای تشکر از سینمارو‌ها به‌خاطر یک تابستان پرفروش بود و حالا برای همین روز هم از آنان تشکر می‌کنیم.» انتخاب روز سینما در روز‌های پایانی تابستان هم می‌تواند تشکری باشد از تمام کسانی که در تعطیلات، سینما را یکی از تفریحاتشان انتخاب می‌کنند و هم افت مخاطبان را در روز‌های سپتامبر (شهریور) که گیشه تابستانی سیری نزولی دارد جبران کند و عطش آن‌ها برای سینمارفتن در ماه‌های بعد را بالا نگه دارد.

در هند هم انجمن Multiplex اعلام کرده است که روز ملی سینما را ۱۶ سپتامبر جشن می‌گیرد. مادور باندارکار، درباره تأثیر این روز گفته است: «من احساس می‌کنم این حرکت خوبی است. قیمت بلیت سینما برای مردم عادی بسیار بالاست و بسیاری از تماشاگران بی‌علاقه با بلیت‌های ارزان کنجکاو تماشای فیلم‌ها خواهند شد.» پیشکسوتان بالیوود معتقدند اگر فیلم‌های خوبی به زبان‌های ملی و منطقه‌ای ساخته نشود، روز ملی سینما با روز جهانی سینما فرقی نمی‌کند.

حالا می‌توانیم بگوییم قطعا انتخاب روزی خاص سینمای ایران در انتهای شهریور برای جذب مخاطبان به سینما چندان نمی‌تواند بی‌فایده باشد، اما آیا می‌تواند کافی باشد؟ آیا روز ملی سینمای ایران تفاوتی با روز ملی سینمای بریتانیا، آمریکا هند یا اصلا روز جهانی سینما دارد؟ از آن‌جا که اولین‌ها در تاریخ همیشه درمعرض یادآوری هستند و آن‌ها جذابیت‌ها و اطلاعات زیادی هم برای مخاطبان عام به همراه می‌آورند، گره‌زدن روز ملی سینما به یک «اولینِ» مهم در تاریخ سینمای ایران می‌توانست آن را از یک روز بزرگداشت صرف خارج کند. عباس بهارلو در همان گفتگو به مناسبت ۱۲۰ سالگی روز ملی سینما معتقد است سینمای ما «همین جوری» صاحب روزی به‌عنوان روز ملی سینما شده است: «این روز نه مبنایش روز فیلم‌برداری جناب عکاس‌باشی از «جشن عید گل» است و نه هیچ‌چیز دیگر. تا آنجا که کتاب «روزشمار سینمای ایران از آغاز تا انقراض قاجاریه»، که سال‌ها پیش تألیف و منتشر کرده‌ام، نشان می‌دهد در سال‌های آغازینِ آشنایی و ورود سینما به ایران در شهریورماه هیچ اتفاق خاصی رخ نداده است؛ نه تولید فیلم داشته‌ایم و نه نمایش فیلم و نه اصولاً هیچ‌چیز دیگر.»

به‌هرحال به نظر می‌رسد روز ملی سینمای ایران هیچ‌مبنای تاریخی‌ای ندارد، ولی در زمان مناسبی از سال می‌تواند ما را به یاد اولین‌های زیادی در ارتباطمان با سینما بیندازد:

اولین فیلمی که در سینما دیدیم
اولین فیلم موزیکالی که تماشا کردیم
اولین انیمیشنی که به خاطر داریم
اولین بازیگری که عاشقش شدیم
اولین‌باری که با یک فیلم، ژانر وحشت را کشف کردیم
اولین دیالوگ‌هایی که از یک فیلم به خاطر سپردیم

نمایه: ساموئل خاچیکیان، از تأثیرگذارترین کارگردان‌ها در تاریخ سینمای ایران و معروف به «هیچکاک ایران»