آرامستان عرفا پای کوه کوهسنگی

لیلا کوچک زاده | شهرآرانیوز؛ بوستان کوهسنگی مشهد که از صدسال گذشته در جنوب مشهد، محلی برای تفرج و تفریح مردم بوده است، تاریخ ریز و درشتی را در دل خود حفظ کرده است. می‌توان گفت هر بخشی از این بوستان که در گذشته خارج از شهر مشهد محسوب می‌شده است، حرفی برای گفتن دارد؛ از مجسمه‌هایی که ۸۵ سال پیش دور استخر آن جانمایی شدند و از آن‌ها فقط شیر‌های سنگی باقی مانده است تا دو آرامستانی که در دامنه دو کوه آن واقع شده اند.

در این گزارش، اما به آرامستان کمتر شناخته شده‌ای در دامنه شرقی بوستان کوهسنگی سر زدیم که زمانی محل عبادت چندتن از عارفان و علمای مشهدی بوده است و به درخواست خودشان آنجا دفن شده اند. این آرامستان کوچک که با نام مقبره عرفا شناخته می‌شود، در مجاورت آرامگاه میرزاابراهیم رضوی واقع شده است. در این گزارش از همراهی مهدی قربانی، پژوهشگر مشهدی که مشغول تألیف کتابی درباره عارفان خراسان با عنوان «تذکره العارفین» است و در این کتاب به معرفی عارفان بوستان کوهسنگی پرداخته، بهره بردیم.

۸ قبر در دامنه شرقی کوهسنگی

برای رسیدن به آرامستان عرفا باید تا بوستان کوهسنگی رفت و از آنجا خود را به انتهای خیابان رودکی رساند. بااینکه مردم به خوبی آرامگاه میرزاابراهیم رضوی، واقف بزرگ عصر صفوی را که در انتهای بولوار شهیدبهشتی واقع شده، می‌شناسند، آرامستان عرفا در انتهای خیابان رودکی، چندان شناخته شده نیست. البته آن طورکه مشخص است، آرامگاه رضوی چند سده پیش از آرامستان عرفا وجود داشته است.

اما در انتهای خیابان رودکی و با ورود به بوستان کوهسنگی، باید مسافتی را از روی یک پل سنگی بزرگ طی کرد تا به سکوی نوسازی رسید که هشت سنگ مزار قدیمی، زیر سایه درختان بید گسترده شده است، درست در دامنه شرقی بوستان کوهسنگی. در فصل‌اول کتاب «گورستان‌های شهر مشهد و نامداران مدفون در آن ها» نام این آرامستان با عنوان «مقبره چند تن از علمای دینی مشهد در جوار کوهسنگی» آمده است؛ آرامستانی غیرفعال که آخرین فرد، به سال ۱۳۵۰ خورشیدی در آن آرمیده است.

اما روی المان (نماد) معرفی این مکان، «مزار عرفا» قید و نوشته شده اینجا محل دفن چندتن از بزرگان عرفان و فلسفه مشهد در قرن چهاردهم است و در ادامه چهارتن از این نامداران را معرفی کرده است. در معرفی نامه نوشته شده که دامنه این کوه، محل عبادت برخی از این عارفان بوده است و حتی وصیت کرده اند که همین جا دفن شوند. آن طورکه مهدی قربانی می‌گوید، از هشت سنگ قبر، چهار سنگ، متعلق به چهار عارف و شخصیت علمی و فقهی مشهد قرن چهاردهم است و چهار سنگ قبر دیگر، متعلق به افراد اسم و رسم داری نیست.
اما دور یکی از سنگ قبر‌ها نرده کشیده شده است؛ سنگ قبری متعلق به شیخ اسدا... بن محمدحسن یزدی مشهور به «هراتی»، شاگرد مرحوم نخودکی، که شیخ، او را از اولیای اهل حق و اکابر اهل کشف و یقین می‌دانست و نخستین عارف خفته در این دامان به سال ۱۳۰۵ خورشیدی است.

۱۰۰ عارف خراسان در تذکره العارفین

قربانی که پژوهشگر و احیاگر اسناد و نسخ خطی است و در بیش از ۳۰ سال پژوهش شخصی تاکنون ۳۱ عنوان کتاب منتشر کرده است، درباره دلیل نوشتن کتاب «تذکره العارفین» می‌گوید: از حدود هشت سال پیش شروع کردم به جمع آوری اطلاعات درباره عرفای خراسان تا به شیخ سیف ا... ایسی رسیدم. وقتی سنگ مزار ایشان را در کوهسنگی یافتم، متوجه شدم اساتیدشان، محمدتقی میرزا عسکری حسینی رضوی و شیخ اسدا... بن محمدحسن یزدی که شخصیت‌های برجسته‌ای زیردستشان به اجتهاد رسیده اند، در کنار شیخ ایسی آرمیده اند. این بود که تحقیقاتم را گسترده‌تر کردم و درنهایت به صدتن از عرفای معاصر خراسان رسیدم که در کتابم معرفی شده اند.
او امیدوار است تا پایان امسال، تذکره العارفین چاپ و منتشر شود.

مقبره عرفا می‌تواند موزه سنگ شود

به گفته آقای قربانی هرکدام از سنگ قبر‌ها برگی از دفتر زندگی علمای آرمیده در این آرامستان هستند که می‌توان با دانستن و نوشتن از آن‌ها به کتابی تبدیلشان کرد. او در همین زمینه، به سازمان میراث فرهنگی پیشنهاد کرده است که این آرامستان به موزه سنگ تبدیل شود. این پژوهشگر می‌گوید: میراث فرهنگی تعداد زیادی سنگ قبر از شخصیت‌های مختلف خراسان دراختیار دارد که به مرور زمان جمع آوری شده است؛ سنگ‌هایی نفیس مربوط به آدم‌های اسم و نسب دار. درواقع با همراهی شهرداری، می‌توانند تعدادی از سنگ‌ها را روی دیواره‌های اینجا نصب کنند و بخشی با نام «شهر سنگ» یا «موزه سنگ» ایجاد کنند که بی شک مراجعه به آن برای بهره برداری علمی بسیار زیاد خواهد بود.

شاگرد شیخ نخودکی

نخستین عارف خفته در دامان کوهسنگی، شیخ اسدا... بن محمدحسن یزدی مشهور به هراتی است که به سال ۱۳۰۵ خورشیدی وفات یافته است؛ فیلسوف، عارف، مصحح و ریاضی‌دان و از شاگردان درس اخلاق شیخ حسنعلی نخودکی که اکنون به دور مزارش، نرده کشیده شده است. او استاد شیخ سیف‌ا... ایسی هم بوده است.

وی مدرس مدرسه سپهسالار تهران بود که به مشهد آمد و در مدرسه خیرات‌خان مقیم شد. آقابزرگ حکیم و مهدی الهی قمشه‌ای از شاگردان او هستند. هراتی در شصت‌وپنج‌سالگی درگذشت و در همین مکان که محل عبادت شبانه‌اش بود، به خاک سپرده شد. مرحوم نخودکی، او را از اولیای اهل حق و اکابر اهل کشف و یقین می‌دانست. شیخ هراتی علاوه‌بر عرفان و حکمت در منطق و علوم ریاضی نیز مهارت داشت. از آثار او «تصحیح و تحشیه المبدأ و المعاد ملاصدرا» و «شرح حکمه‌الاشراق قطب‌الدین شیرازی» و گویا «شرح مصباح‌الانس ابن حمزه فناری» عنوان شده است.

سیف ا... ایسی در جوار استادانش

سیف‌ا... ایسی‌میانجی، فیلسوف و حکیمی که ۳۰ تیر ۱۳۴۱ خورشیدی فوت کرد، درخواست کرده بود در جوار مرقد استادانش، محمدتقی میرزا عسکری‌حسینی‌رضوی و شیخ اسدا... بن محمدحسن یزدی، به خاک سپرده شود. ایسی در جوانی برای کسب فیوضات از آذربایجان راهی مشهد شد و تا آخر عمر مجاور این آستان باقی ماند. رهبر معظم انقلاب، منظومه را نزد ایشان خواندند و آیت‌ا... العظمی سیدعلی سیستانی، مرجع تقلید ساکن نجف، شرح منظومه و شرح اشارات را. دیگر شاگردان ایسی، مرحوم جلال‌الدین آشتیانی و مرحوم دکتر احمد مهدوی‌دامغانی، مرحوم شیخ محمدحسن رمزی و... بودند.

دیگر خفتگان آرامستان

دیگر خفتگان آرمیده در این آرمستان که درباره آن‌ها اطلاعاتی در دست نیست، عبارت اند از: مرحومان شیخ مهدی عطار مهاجر هروی، متوفی ۱۳۱۵ خورشیدی، محسن مستخدم زواری، فرزند کربلایی حسین عطار، وفات یافته ۱۳۴۲ خورشیدی، حسین منتظمی فرزند حاج ملاباشی، فوت شده ۱۳۵۰ خورشیدی و و مرحوم حاج میرزا محمدرضا، وفات یافته ۱۳۲۷ خورشیدی که این دوبیت شعر از مثنوی مولانا بر مزارش نقش بسته است:.
چون ز جان مردم به جانان زنده ام
نیست مرگم، تا ابد پاینده ام.
چون بمُردم از حواسات بشر
حق مرا شد سمع و ادراک و بصر.

آقا بزرگ حکیم

محمدتقی میرزا عسکری حسینی‌رضوی معروف به «آقابزرگ حکیم» برترین چهره معاصر خاندان معروف شهیدی در مشهد است؛ از شاگردان ملاهادی سبزواری و شیخ مرتضی انصاری که پس از قیام گوهرشاد و دستگیری و حبس برخی مدرسان حوزه، خانه‌نشین شد. اما مرگ مشکوک فرزند دانشور، میرزامهدی در سنین جوانی، چنان بر روح و روان و ذهن آقابزرگ تأثیر منفی نهاد که در سال ۱۳۱۵خورشیدی، یک سال بعد از پسرش، راهی سرای باقی شد. فرزندش میرزامهدی نیز در فلسفه، فقه و عرفان از بزرگ‌ترین استادان حوزه مشهد بود. آقا بزرگ را پس از فوت براساس وصیتش در این آرامستان دفن کردند.

او در مشهد، تهران و نجف به تحصیل فقه، اصول، فلسفه و حکمت پرداخته است و علمای برجسته بسیاری، چون حکیم میرزامهدی الهی‌قمشه‌ای، شیخ محمدتقی ادیب نیشابوری معروف به ادیب دوم، شیخ سیف‌ا... ایسی‌میانجی، میرزا حسن بجنوردی، از شاگردان او بوده‌اند. آقا بزرگ شهیدی پس از کسب علوم مختلف به درجه استادی رسید و مدرس نامدار اسفار و شرح منظومه شد. اما فرزند دیگر آقابزرگ، مرحوم حاج سیدمرتضی آقا بزرگ شهیدی، وفات‌یافته ۱۳۴۱ خورشیدی درکنار قبر پدر خود مدفون است.