قبل عمل، فکر کن

یکی از زیبایی‌های دین ما، تشویق به تفکر است و اینکه بالاترین عبادت‌ها را تفکر کردن می‌دانیم که رسول خدا (ص) فرمودند: «فِکرَه ساعَه خَیرٌ مِن عِبادَه سَنه؛ یعنی ساعتى اندیشه کردن، بهتر از یک سال عبادت است» و در تعابیر دیگر، بهتر از هفتاد سال عبادت بیان شده است و امیرالمؤمنین علی (ع) می‌فرمایند: «فِکرُ ساعَه قَصیرَه خَیرٌ مِن عِبادَه طَویلَه: ساعتى کوتاه اندیشه کردن، بهتر از عبادتى طولانى است.»

علامه شهید مرتضی مطهری درباره این اختلاف تعبیر‌ها می‌گوید:، چون فقط قرآن خودمان را مطالعه می‌کنیم و کتاب‌های دیگر را مطالعه نمی‌کنیم، کمتر به ارزش این همه تکیه کردن قرآن به تفکر پی می‌بریم. شما هیچ کتابی (نه مذهبی نه غیرمذهبی) پیدا نمی‌کنید که تا این اندازه بشر را به تفکر سوق داده باشد؛ همواره می‌گوید فکر کنید در همه مسائل؛ تاریخ، خلقت، خدا، انبیا و نبوت، معاد، تذکرات و تعلیمات انبیا و مسائل دیگر.

تفکر حتی عبادت شمرده می‌شود. مکرر شنیده‌اید احادیث زیادی را که به این عبارت است: «تَفَکُّرُ ساعَه خَیْرٌ مِنْ عِبادَه سَنَه، تَفَکُّرُ ساعَه خَیْرٌ مِنْ عِبادَه سِتّینَ سَنَه، تَفَکُّرُ ساعَه خَیْرٌ مِنْ عِبادَه سَبْعینَ سَنَه. یک ساعت فکر کردن از یک سال عبادت کردن افضل است. از شصت سال عبادت کردن افضل است. از هفتاد سال عبادت کردن، افضل است». این تغییر تعبیرات -همان‌طور که بسیاری از علما گفته‌اند- به‌واسطه این است که نوع و موضوع تفکر‌ها فرق می‌کند؛ یک تفکر است که انسان را به اندازه یک سال عبادت جلو می‌برد. یک تفکر است که او را به اندازه شصت سال عبادت جلو می‌برد. یک تفکر است که او را به اندازه هفتاد سال عبادت جلو می‌برد.
(مجموعه آثار شهید مطهری، ج۲۴، ص ۳۷۰)

در جای دیگر به‌طورکلی بیان شده است عبادت آن کاری است که حاصل تفکر و تعقل افراد است و از آن‌طرف عقل این‌گونه تعریف شده است: «آن چنان چیزی است که با آن، عبادت خداوند انجام می‌شود.»

رهبر معظم انقلاب در این‌باره می‌فرمایند: «عقل چیست؟ عقل در ادبیات اسلامی فقط آن دستگاهی نیست که محاسبات مادی می‌کند برای ما؛ نه، اَلعَقلُ ما عُبِدَ بِهِ الرَّحمنُ وَ اکتُسِبَ بِهِ الجَنان؛ عقل این است. اَلعَقلُ یَهدی وَ یُنجی؛ عقل این است. عقل باید بتواند انسان‌ها را تعالی ببخشد. عقل در یک سطح، آن عاملی است که انسان را به مقام قرب می‌رساند. به مقام توحید می‌رساند. در یک سطح پایین‌تر، عقل آن چیزی است که انسان را به سبْک زندگی اسلامی می‌رساند. در یک سطح دیگر هم عقل آن چیزی است که ارتباطات مادی زندگی دنیا را تنظیم می‌کند؛ همه این‌ها کار عقل است.» (۲۰/۳/۹۷)

هیچ کار و رفتاری وجود ندارد که از این تفکر و تعقل بی‌نیاز باشد، بلکه همیشه انسان باید قبل از انجام دادن کار‌های مختلف، تعقل و تفکر کند که از نشانه‌های انسان عاقل، همین است که قبل از گفتن و عمل کردن، فکر می‌کند. تبعات آن گفتار و رفتار را می‌سنجد و فقط اگر به نفع او و هدف او باشد، به‌سمت آن گفتار و رفتار حرکت می‌کند. چه بسیار گفتن‌ها و رفتار‌هایی وجود دارد که ما بعد آن پشیمان یا اینکه به‌دلیل زشتی آن ملامت می‌شویم. امیرالمؤمنین على‌بن‌ابیطالب (علیهماالسلام) می‌فرمایند: «رَوِّ قَبْلَ اَلْفِعْلِ کَیْ لاَ تُعَابَ بِمَا تَفْعَل: قبل از عمل کردن، فکر کن تا به آنچه انجام مى‌دهى، سرزنش نشوى».

به‌طورکلی عاقلانه نیست که انسان، کاری را بدون اینکه درباره خوب بودن یا نبودن آن فکر کرده باشد، انجام بدهد و چنین رفتاری از انسان‌های عاقل و دوراندیش دور است و بدون شک راه رسیدن به بزرگی‌ها و سعادت‌ها، همین اهمیت دادن به تفکر و دوراندیشی است.