فرونشست در دل مشهد، دومین کلان‌شهر ایران | بحران خاموشِ زمین در خراسان رضوی

به گزارش شهرآرانیوز، درحالی‌که آسمان خشکیده و زمین ترک‌خورده‌ ایران هر روز فریاد‌های بی‌صدایی سر می‌دهد، کلان‌شهر مشهد در معرض یک فاجعه خاموش قرار دارد: «فرونشست زمین».

طبق تازه‌ترین داده‌های مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، ایران در رتبه سوم جهانی از نظر شدت فرونشست ایستاده، اما آنچه زنگ خطر را به صدا درآورده، شتاب بی‌سابقه فرونشست در دشت مشهد و خراسان رضوی است؛ استانی که حالا نه‌تنها در صدر مناطق بحرانی کشور قرار دارد، بلکه با سرعتی نگران‌کننده در حال ازدست‌دادن پایداری زمین خود است.

فاجعه در راه است؛ اما نه ناگهانی، بلکه تدریجی و هشدار داده‌شده!

علی بیت‌اللهی، عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، در گفت‌و‌گو با رسانه‌ها تصریح کرده است: «وسعت مناطق فرونشستی خراسان رضوی پنج‌برابر استان‌هایی چون اصفهان، تهران و فارس است» و این یعنی فاجعه‌ای که در برخی استان‌ها دغدغه است، در مشهد «واقعیت روزمره» است.

در شمال‌غرب مشهد، نرخ فرونشست به بیش از ۱۷ سانتی‌متر در سال رسیده است؛ آن‌هم در مناطقی که طی سه دهه اخیر قربانی برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی شده‌اند.

گزارش‌های رسمی سازمان زمین‌شناسی کشور نیز این آمار را تأیید می‌کند و مشهد را در زمره مناطق با «فرونشست بحرانی و فعال» طبقه‌بندی کرده است.

آمار‌های تکان‌دهنده از دل شهر مشهد

بر اساس گزارشی که سازمان آتش‌نشانی مشهد منتشر کرده، فقط در فروردین ۱۴۰۴، «۹ مورد عملیات مربوط به نشست» در نقاط مختلف شهر ثبت شده است؛ آماری که در مقایسه با ۴۳ مورد در کل سال ۱۴۰۳، روندی هشدارآمیز و صعودی را نشان می‌دهد.

گویی این فرونشست‌ها دیگر فقط محدود به روستا‌ها و زمین‌های کشاورزی نیست، بلکه آرام‌آرام به کوچه‌پس‌کوچه‌های شهر، حتی حوالی حرم مطهر امام‌رضا(ع) نیز نزدیک می‌شود.

زمین بی‌جان، حاصل چاه‌های غیرمجاز و نگاه‌های بی‌تدبیر

به سراغ فهیمه صالحی، پژوهشگر زمین‌شناسی و فرونشست رفتیم تا موضوع حوادث نشست در مشهد را از منظر علمی بررسی کنیم.

وی گفت: فرونشست زمین در مشهد پدیده‌ای است که از دوسه دهه قبل آغاز شده است و شروع آن زمین‌های کشاورزی دارای چاه‌های عمیق بودند که بر اثر برداشت بی‌رویه آب، سفره‌های زمین خالی شد.

به گفته این پژوهشگر، پدیده فرونشست از حریم شمال غرب مشهد آغاز شد و به تدریج به مشهد رسید.

صالحی تصریح کرد: البته هر ریزشی که در شهر اتفاق می‌افتد، الزاما فرونشست نیست؛ گاهی ریزش‌ها و نشست‌هایی که در شهر به وقوع می‌پیوندد، همه بر اثر افت آب و فرونشست نیست، بلکه دلایل مختلفی مانند زیرسازی، قنات‌های متروکه و جنس خاک در‌این‌زمینه تأثیرگذار است که باید دقیق‌تر بررسی شود.

وی ادامه داد: خراسان رضوی و دشت مشهد از لحاظ برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی و کسر مخزن، جزو چند استان اول است و فرونشست هم از تبعات این موضوع است. کنترل این پدیده نیازمند یک عزم ملی است و باید برای کاهش برداشت آب از طریق روش‌هایی مثل آب‌خیزداری، تغییر الگوی کشت، تغذیه مصنوعی سفره‌های آب زیرزمینی و آگاه‌سازی کشاورزان برنامه‌ریزی شود.

فاجعه، فقط طبیعی نیست؛ محصول سیاست‌ها و بی‌توجهی‌هاست

براساس گزارشی که در خبرگزاری ایسنا (۱۴۰۴/۱/۲۰) منتشر شده، مشهد جزو چهار منطقه اول کشور از نظر نرخ فرونشست مکرر است. این درحالی است که تاکنون هیچ برنامه مدون و عملیاتی در سطح استان برای مدیریت بحران تصویب نشده است و کارشناسان هشدار می‌دهند که «با ادامه این روند، فرونشست‌ها می‌توانند زیرساخت‌هایی چون مترو، خطوط برق، گاز و حتی بنا‌های تاریخی شهر را تهدید کنند.»

آینده‌ای که ممکن است هرگز نرسد اگر امروز کاری نکنیم

پیشنهاد‌های کارشناسان روشن‌اند؛ بازنگری در الگوی کشاورزی، توقف برداشت‌های بی‌رویه، اجرای پروژه‌های تغذیه مصنوعی سفره‌های زیرزمینی، اجرای دقیق طرح تعادل‌بخشی آب و نیز آموزش مداوم به کشاورزان. اما بدون یک عزم ملی و اراده محلی قوی در استانداری و شورای شهر مشهد، این راهکار‌ها در حد نسخه‌های بی‌مریض باقی خواهند ماند.

در ادامه حتما بخوانید ایران، رتبه سوم جهان در بحران فرونشست زمین | خراسان رضوی، رکورددار این مخاطره در کشور

مشهد باید زمین زیر پای خود را جدی بگیرد

این شهر، سالانه میزبان میلیون‌ها زائر و گردشگر است. زیرساخت‌های آن، باید مطمئن، ایمن و بادوام باشد. فرونشست نه یک حادثه ناگهانی، بلکه یک زلزله خاموش است که هر روز در حال بلعیدن امنیت شهری و آینده محیط‌زیستی مشهد است. اگر امروز نایستیم، فردا زمین هم دیگر توان ایستادن نخواهد داشت.

«وقتی فرونشست رخ می‌دهد، ساختمان‌های سطح زمین به تدریج پایین می‌روند و پی آن‌ها دچار ترک‌خوردگی می‌شود. چنین‌ساختمان‌هایی، ساز‌های ضعیف و کم‌مقاومتی در برابر زلزله می‌شوند؛ چراکه پی آن‌ها دچار ترک شده است.در چنین شرایطی وقتی زلزله‌ای به بزرگی ۷ ریشتر یک ساختمان را ویران کند، سازه‌هایی با پی‌های ترک‌خورده با زلزله‌هایی به بزرگی ۵ ریشتر هم می‌توانند خراب شوند و این درحالی است که حدود نیمی از جمعیت کشور در زون‌ها و پهنه‌های فرونشست زمین سکونت دارند»؛ این اظهارات، تحلیل یک روزنامه‌نگار نیست، واقعیت تلخی است که علی بیت‌اللهی، عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی می‌گوید!