بیماری سالک چیست، چگونه انتقال می‌یابد و چطور می‌توانیم از آن پیشگیری کنیم؟ | زخم‌های بزرگ پشه‌های کوچک

الهام ظریفیان | شهرآرانیوز؛ در بسیاری از کوچه‌های شهر، بیماری‌ای قدیمی بی‌صدا جا خوش کرده است؛ سالک. رد زخم‌هایش روی صورت و دست بچه‌ها مثل داغی ماندگار می‌نشیند و خاطره‌ای تلخ برای خانواده‌ها باقی می‌گذارد. بیماری که ناقلانش پشه‌هایی ریز و به‌ظاهر بی‌آزارند و بیشتر از همه در میان زباله‌ها و نخاله‌های ساختمانی رها شده و در دامنه‌های کوه‌های اطراف شهر وول می‌خورند.

آنچه شاید یک خارش ساده یا جوش کوچک بعد از گزش این پشه‌های ریز به نظر برسد، می‌تواند به زخمی عمیق و طولانی بدل شود که در کم‌خطرترین حالتش می‌تواند اعتماد به نفس شخص گزیده شده را در سال‌های بعدی زندگی‌اش به شدت تحت‌تأثیر قرار دهد. این بیماری هیچ واکسنی ندارد و آگاهی تنها راه پیشگیری و حفاظت خود و فرزندانمان از آن است. مطلب امروز با همین رویکرد تهیه شده است و تلاش دارد اطلاعات بیشتری از این بیماری را ارائه دهد.

سالک چیست؟

بیماری سالک عموما با گزش نوعی پشه خاکی که به پشه سالک معروف است شناخته می‌شود، اما در واقع این بیماری با نام علمی لیشمانیوز (Leishmaniasis) نوعی بیماری انگلی است که بر اثر انگل لیشمانیاز ایجاد می‌شود. این انگل از طریق نیش پشه خاکی ماده به انسان انتقال پیدا می‌کند.

مخزن این انگل، جوندگان یا موش‌های صحرایی هستند. پشه خاکی ماده برای تغذیه از خون این جوندگان وارد لانه‌شان می‌شود و به این ترتیب به انگل آلوده می‌شود.

در ایران این بیماری در استان‌هایی مانند اصفهان و فارس بیشتر از دیگر شهر‌ها دیده می‌شود.

با پشه خاکی آشنا شوید!

• پشه خاکی (Sandfly) حشره‌ای کوچک با بدنی کرک‌دار و پا‌های بلند است متعلق به خانواده‌ای از دو بالان.
• اندازه بسیار کوچکی دارد (بین ۱.۵ تا ۳ میلی‌متر) و به‌راحتی می‌تواند از توری پنجره با سوراخ‌های بزرگ عبور کند.
• به دلیل پرواز‌های کوتاه و جهشی، به سختی قابل مشاهده است و اغلب با سایر حشرات کوچک اشتباه گرفته می‌شود.
• بر خلاف پشه معمولی که بال‌های بلند و نازک دارد، بال‌های پهن و کرک‌داری دارد.
• رنگ بدنش معمولا زرد مایل به قهوه‌ای یا خاکستری است.
• پشه خاکی ماده که عامل اصلی انتقال انگل لیشمانیا و انتشار سالک است، برای تکثیر و تخم‌گذاری به خون نیاز دارد و از خون انسان و حیوانات تغذیه می‌کند.
• بیشتر در شب و در ساعات گرگ‌و‌میش فعالیت می‌کند.
• در طول روز به مکان‌های تاریک و مرطوب پناه می‌برد.
• در تمام طول سال فعال است ولی بیشترین فعالیت آن از اردیبهشت تا شهریور هر سال است.
• معمولا در فاصله کمی از سطح زمین حرکت می‌کند. (در حدود شش‌متر یعنی به اندازه دوطبقه)
• گاهی هم توسط آسانسور به طبقات بالاتر منازل مسکونی انتقال می‌یابد!
• بیش از ۹۰ گونه پشه خاکی برای انتقال انگل لیشمانیا شناخته شده است.

پشه خاکی کجا‌ها پیدا می‌شود؟

اغلب در جا‌های تاریک و مرطوب به ویژه زیر تخت، پشت کمد، شکاف دیوارها، زیر زمین، لانه‌های پرندگان و جوندگان و زیر تخته سنگ‌ها زندگی می‌کند.

محل تکثیرش در زباله ها، نخاله‌های ساختمانی، مخروبه ها، کود و فضولات دام هاست.

در ادامه حتما بخوانید گلایه شهروندان برخی از محلات مشهد از بروز بیماری سالک و پاسخ علوم پزشکی | سالک را جدی بگیرید!

انواع بیماری سالک

بعد از اینکه ماده پشه خاکی پوست انسان را‌ می‌گزد چه اتفاقی می‌افتد؟ باید بدانید که برای ایجاد زخم دوره کمون (نهفته) وجود دارد که ممکن است دوهفته تا شش ماه طول بکشد. پس از آن علائم ظاهر می‌شود.

سالک پوستی:

• شایع‌ترین نوع سالک است که باعث ایجاد زخم‌هایی در پوست می‌شود.
• زخم به صورت یک ضایعه پوستی سفت، قرمز رنگ و غیرحساس در اندازه چند سانتی متر در محل گزیدگی پشه خاکی ایجاد می‌شود
• زخم با گذشت زمان تیره‌تر می‌شود.
• به تدریج در سطح پوست گسترش پیدا می‌کند.
• معمولا بدون درمان بهبود پیدا می‌کند، اما جای آن روی پوست اسکار‌های ناخوشایندی ایجاد می‌کند.
• به کمک راهکار‌های درمانی، می‌توان سرعت روند بهبودی را تسریع بخشید و از انتشار آن به دیگر نواحی و بروز عوارض جانبی جلوگیری کرد.

سالک پوستی- مخاطی:

• از انواع نادر لیشمانیوز است.
• علائم معمولا یک تا پنج سال پس از ضایعات پوستی ظاهر می‌شوند.
• خطرناک‌تر از نوع پوستی است، چون انگل‌ها به بینی، گلو و دهان سرایت می‌کنند و غشای مخاطی را در این نواحی به طور جزئی یا کلی از بین می‌برند.
• به خودی خود بهبود نمی‌یابد و نیاز به درمان دارد.

سالک احشایی:

• با اسم سالک سیستماتیک یا کالا آزار هم شناخته می‌شود.
• معمولا حدود دو تا هشت ماه پس از گزش پشه آلوده به انگل ایجاد می‌شود.
• اندام‌های داخلی مانند کبد، طحال و مغز استخوان و همین طور سیستم ایمنی بدن را تخریب می‌کند.
• شدیدترین و خطرناک‌ترین نوع سالک است و در صورت عدم درمان می‌تواند کشنده باشد.

انواع زخم سالک

زخم خشک:

• به آن زخم نهفته یا شهری هم گفته می‌شود.
• تعداد زخم‌ها کم و بدون درد است.
• زخم‌ها از نظر ظاهری خشک هستند و ترشحات ندارند.
• در شهر‌های بزرگ و متوسط شایع ترند.
• ۲ تا ۸ ماه پس از گزش پشه خاکی آلوده، برجستگی کوچک سرخ رنگی در محل گزش ظاهر می‌شود.
• بعد از گذشت دو تا سه ماه از ایجاد، ضایعه برجسته تا حدودی سفت می‌شود.
• کم کم در روی آن فرورفتگی ایجاد شده و به تدریج ضایعه به صورت زخمی باز در می‌آید.

زخم مرطوب:

• به آن زخم سالک روستایی نیز گفته می‌شود.
• اغلب چهارماه پس از گزش، ضایعه به صورت جوش و سپس به صورت زخم ایجاد شده و به سرعت بزرگ می‌شود.
• زخم‌ها برجسته و دردناک‌اند و ترشحات چرکین دارند.
• بیشتر در دست و پا دیده می‌شوند.
• در روستا‌ها شایع ترند.
• در استان‌های اصفهان، فارس، خوزستان، کرمان، گلستان، خراسان رضوی، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، بوشهر، هرمزگان، سمنان، سیستان و بلوچستان، یزد و ایلام بیشترند.

درمان بیماری سالک

به محض آنکه متوجه گزش پشه یا زخمی شدید که بیش از دوهفته به طول انجامید یا برخی علائم گفته شده را مشاهده کردید حتما به پزشک یا مراکز بهداشت در محله تان مراجعه کنید. روش‌های مختلفی برای درمان سالک وجود دارد که با توجه به تشخیص و تصمیم پزشک به کار می‌رود، از جمله درمان‌های دارویی، حرارت درمانی، کرایوتراپی و لیزر درمانی.

در مراکز بهداشت و مراکز جامع سلامت استان، درمان سالک به صورت رایگان انجام می‌شود. برای موارد سالک مقاوم به درمان و سیستمیک نیز دارو‌های مورد نیاز از وزارتخانه تأمین می‌شود.

مدیریت شهری علیه سالک

شهرداری مشهد هرساله اقدامات بهداشتی و زیست‌محیطی مختلفی را برای کنترل و مهار بیماری سالک در مناطق سیزده گانه مشهد انجام می‌دهد. از جمله: جمع‌آوری خاک و نخاله، پاک‌سازی زمین‌های خالی، جمع‌آوری زباله، شست‌وشوی کانال‌ها و ضدعفونی مخازن زباله، برخورد با مالکان ساختمان‌هایی که اقدام به رهاسازی فاضلاب می‌کنند، جمع‌آوری دام و طیور در مناطق حاشیه شهر، جمع‌آوری سگ‌های ولگرد، اهدای توری رایگان برای نصب بر پنجره‌ها در مناطق سالک‌خیز و آموزش شهروندی.

بیماری سالک در کودکان

به دلیل سیستم ایمنی ضعیف‌تر کودکان ممکن است این بیماری عوارض جدی تری در آن‌ها ایجاد کند.

تب مداوم، رنگ پریدگی، بی اشتهایی، کاهش وزن و تورم شکم از جمله عوارض سالک در کودکان هستند.

در صورت مشاهده زخم‌های پوستی غیرعادی یا علائم مشابه با لیشمانیوز در کودکان، سریع برای درمان اقدام کنید.

دیگر علائم بیماری سالک

بیماری سالک بسته به نوع و شدت آن ممکن است با علائم دیگری از جمله موارد زیر نیز همراه شود:

• آب ریزش بینی
• ترشحات خونی بینی
• تنگی نفس
• تب شدید و  طولانی مدت
• بزرگ شدن کبد و  طحال
• التهاب غدد لنفاوی
• خون ریزی داخلی
• کاهش وزن
• عفونت

آمار و وضعیت سالک در محدوده دانشگاه علوم پزشکی مشهد

• سال ۱۴۰۲:  ۱۳۷۶ مورد
• سال ۱۴۰۳: ۹۶۹ مورد
• پنج ماهه ۱۴۰۴: ۱۶۱ مورد
• از ابتدای تابستان امسال: ۹۷ مورد

در سال ۱۴۰۳ بروز سالک در شهر‌های زیرپوشش دانشگاه علوم پزشکی مشهد معادل ۱۳ درصد کل سالک کشور بوده است.

در برخی نقاط استان مانند شهرستان سرخس، نوع مرطوب سالک بیشتر است.

در برخی نقاط مثل مشهد، نوع خشک آن بیشتر مشاهده می‌شود.

در مشهد نواحی حاشیه شهر و نزدیک به دامنه کوه‌هاو کال‌ها، زمین‌های بدون حصار که تخلیه نخاله در آن‌ها رواج دارد کانون‌های سالک به شمار می‌روند.

در ادامه حتما بخوانید افزایش خطر شیوع بیماری سالک در فصول گرم سال

سؤالات متداول

سالک در زنان باردار چگونه است؟

سالک در دوران بارداری در برخی موارد منجر به از دست دادن و سقط جنین می‌شود.

آیا بیماری سالک واگیردار است؟

خیر.

آیا احتمال ابتلای کسی که یک بار سالک گرفته باز هم وجود دارد؟

بله این احتمال وجود دارد و بستگی به سیستم ایمنی دارد.

آیا واکسنی برای این بیماری وجود دارد؟

خیر. واکسن یا دارویی برای پیشگیری از بیماری لیشمانیوز وجود ندارد.

آیا حیوانات خانگی می‌توانند ناقل سالک باشند؟

بله، بیماری سالک می‌تواند از طریق حیوانات به انسان منتقل شود.

چطور از  ابتلا به سالک پیشگیری کنیم؟

برای پیشگیری از گزش پشه خاکی و ابتلا به سالک، می‌توان اقدامات زیر را انجام داد:

پوشاندن بدن: در ساعات فعالیت پشه خاکی (به ویژه شب ها)، تا حد امکان بدن خود را بپوشانید. لباس‌های آستین بلند و شلوار بپوشید.

استفاده از مواد دافع حشرات: این مواد را که تحت عنوان دورکننده حشرات و بدون نیاز به نسخه به فروش می‌رسند، می‌توان به راحتی از تمام داروخانه‌ها تهیه کرد. این مواد را روی پوست و لباس خود بمالید.

استفاده از پشه بند: هنگام خواب از پشه بند، توری و پرده بهداشتی (دارای منافذ ریز و آغشته به حشره کش) استفاده کنید.

نصب توری روی پنجره ها: برای جلوگیری از ورود پشه‌ها به خانه، روی پنجره‌ها توری نصب کنید.

بهداشت محیط: محیط زندگی خود را تمیز و عاری از زباله و رطوبت نگه دارید. محل‌های تجمع پشه را شناسایی کنید و از بین ببرید. آب زیرگلدانی‌ها را مدام تخلیه کنید.

استفاده از سموم حشره کش: در صورت لزوم و با مشورت متخصص، از سموم حشره کش مناسب برای کنترل جمعیت پشه‌ها استفاده کنید.

نریختن زباله و نخاله‌های ساختمانی در اطراف منازل و فضا‌های شهری: زباله‌ها و نخاله‌های ساختمانی بهترین مکان برای تجمع این پشه است.

نرفتن به مناطق آلوده: به ویژه هنگام غروب و در طول شب از حضور و خوابیدن در فضای باز به ویژه در کنار دریاچه‌ها و آب‌های راکد بپرهیزید.

افزایش آگاهی و دانش عمومی: آموزش عمومی جامعه درباره راه‌های کنترل و پیشگیری از سالک مهم‌ترین نقش را در پیشگیری دارد؛ بنابراین هم خودتان یاد بگیرید و هم به افراد خانواده تان آموزش دهید.