نگاهی به تاریخ روشنایی حرم امام رضا(ع) قبل از ورود برق

هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ در تقویم ما، ماه‌های بسیاری هستند که در آن‌ها، شب‌بیداری و راز و نیاز، قرن‌هاست به آیین و عادتی دوست‌داشتنی در بین مردم تبدیل شده است که ماه محرم و به ویژه صفر از جمله آن‌هاست. اصلا مگر می‌شود مشهد بود، ماه صفر باشد و شبی را به حاجت‌خواهی و عرض وجیه‌اللهی او قدم نگیری سمت حرم و بست ننشینی؟ این شب‌ها آغاز دهه‌نشینی‌های بسیاری است که گاهی به چله ختم می‌شوند.

چه بسیار ارادتمندان و عاشقانی که به حاجت و نیازی یا از سر اخلاص و تواضعی شب را به صبح حرم گره می‌زنند تا نور گشایش و رحمتی سمتشان بتابد. طبق اسناد و مکتوبات موجود در گذشته هم که در‌های حرم فقط در روشنایی روز باز بوده‌اند، خدام چند شب از سال، حرم را در ۲۴ ساعت شبانه‌روز باز می‌گذاشته‌اند که ایام محرم و صفر، نیمه شعبان، شب‌های قدر و ایام ماه مبارک رجب در این فهرست قرار می‌گرفته‌اند.

آغاز ماه صفر سبب شد تا در سطر‌های پیش‌رو به تاریخ روشنایی حرم در روزگاری بپردازیم که برقی در سیم‌ها جریان نداشت و روشنایی حرم را شمع‌ها و شمعدان‌ها تأمین می‌کردند.

روایت شمعدان و مَردنگی در روشنایی حرم

از پیشینه روشنایی در حرم مطهر رضوی اخبار دقیق و موثقی در دست نیست. نخستین خبر مکتوب در این باره را «اربلی»، نویسنده کتاب «کشف الغمه فی معرفه الائمه»، نوشته است که عمر آن به قرن هفتم هجری قمری می‌رسد. او در سطرهایی، ماجرای مسافری را حکایت می‌کند که شبانه وارد حرم می‌شود و از خادمان آستانه طلب چراغ می‌کند، اما هیچ نبوده تا به دستش دهند، بنابراین پژوهشگران با استناد به این ماجرا احتمال می‌دهند که تا این دوره حرم به ویژه ضریح مطهر فاقد نور و روشنایی بوده است، اما براساس اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، هشت وقف نامه مهم از دوره صفوی وجود دارد که موضوع همه آن‌ها صرف هزینه برای تأمین روشنایی حرم به ویژه فضای ضریح مطهر است.

در این وقف نامه‌ها همچنین از انواع شُرفه، شمع، موم، شمعدان، لاله، مَردنگی، قندیل، کچکولی، چلچراغ و لوستر به عنوان وسایلی نام برده شده است که نقش مهمی در تأمین روشنایی حرم داشته اند.

سعیده جلالیان در پژوهشی در این باره می‌نویسد: «نوع معماری در حرم‌های ائمه اطهار (ع) به گونه‌ای است که امکان بهره گیری از نور طبیعی برای روشنایی فضای داخلی اندک است، به طوری که در ساعت‌های روز نیز لازم است از انواع وسایل برای تأمین روشنایی این مکان‌ها بهره گرفته شود.

این امر در محل قرار گرفتن ضریح‌ها از اهمیت بیشتری برخوردار است، زیرا وجود گنبد در بالای ضریح، مانعی برای تابش نور طبیعی به داخل است. دوم هم آنکه مکان قرار گرفتن ضریح، فاصله درخور توجهی با فضای بیرونی دارد و در اطراف آن‌ها امکان تعبیه پنجره و بهره گیری از نور طبیعی وجود ندارد.

از سوی دیگر ضریح کانون زیارت در قبور پیشوایان دین محسوب می‌شود و زائران بیشترین تجمع و ازدحام را در این محل دارند. همه این مسائل از دیرباز سبب شده است روشنایی حرم و ضریح در صدر توجه واقفان قرار گیرد.»

روزگار قندیل‌های نقره

ابن بطوطه در شرح سفرش به مشهد در قرن هشتم هجری، از قندیل‌های نقره‌ای نام می‌برد که از سقف مقبره امام رضا (ع) آویزان بوده است. پس از آن در قرن نهم هجری، شاهرخ تیموری قندیلی را که از ۳ هزار مثقال طلا ساخته شده بود، بر سبیل نذر به حرم مطهر رضوی اهدا می‌کند تا از سقف گنبد آویخته شود.

شاه عباس صفوی هم در سال ۱۰۱۰ هجری قمری، وقتی در نخستین زیارت پیاده خود از اصفهان وارد مشهد می‌شود، دستور می‌دهد در گنبد مطهر روزنه‌ای بگشایند، زیرا در اثر سوختن مداوم شمع‌ها و پیه سوز‌ها دود بسیاری داخل حرم و قبه مطهر را فرا می‌گرفت.

روشنایی حرم در وقف نامه‌ها

اعتماد السلطنه در کتاب «مطلع الشمس» درباره روشنایی حرم در دوره صفویان مشروحی نوشته و در آن توضیح داده است که پس از رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، سلاطین و شاهزادگان دربار صفوی قندیل‌ها و شمعدان‌های طلا و نقره بسیاری را به عنوان هدیه و پیشکش به حرم مطهر رضوی می‌آورند.

برای نمونه در دو وقف نامه «مرتضی قلی بیک» که مربوط به سال ۱۰۸۲ هجری قمری است، او خواسته از ۱۱ باب دکان وقفی خود که همگی در بازارچه راه میدان، متصل به خیابان‌های پایین پای مبارک قرار دارند، بخشی به روشنایی ضریح اختصاص پیدا کند. او تأکید کرده است در لیالی متبرکه جمعه، عید، شب‌های قدر، اول رجب، نیمه شعبان و ایام عاشورا و صفر که در‌های حرم تا صبح باز بوده، هر شب ۹ عدد شمع در فضای ضریح روشن شود.

«شاه سلطان حسین صفوی» نیز در وقف نامه‌ای به سال ۱۱۱۹ هجری قمری، می‌خواهد از مجموع شش دانگ مزرعه قاچودر، شش دانگ مزرعه قراولگاه، قنات عشرت آباد و چند جریب زمین و قنات دیگر که در این سیاهه آمده، بخشی صرف خرید شمع برای شمعدان‌های نقره‌ای که گویا در چهارگوشه ضریح حضرت رضا (ع) قرار داشته است، اختصاص دهند.

افزون بر این، در دو سند دیگری که جوهرِ سال‌های ۱۱۲۳ و ۱۱۲۴ هجری قمری پای آن‌ها خشک شده، توضیح کوتاهی درباره تهیه شمع برای چهار شُرفه ضریح آمده است. برابر توضیح این اسناد شمع‌های این دوره نیز کافوری بوده که بعد‌ها جایشان را به شمع زرد می‌دهند.

روی کار آمدن چراغ‌های لاله‌ای

گویا چراغ‌های لاله‌ای هم بعد‌ها و در عهد افشاری برای روشنایی حرم مطهر استفاده می‌شدند. همچنین برابر اسناد گویا در دوره افشاری مقرر می‌شود که در همه سال و در شب هنگام همیشه داخل حرم تعدادی شمع روشن باشد تا روضه منوره در تاریکی مطلق نباشد. این موضوع تا آن زمان باب نبوده است. در این سند از شمع‌هایی که شب تا صبح بالای ضریح می‌سوختند تا زائران در نور آن‌ها شب زنده داری کنند، با نام «شمع بدرقه» یاد شده است.

وقف نامه یلداش بیک متعلق به سال ۱۱۵۸ هجری قمری نیز یکی دیگر از ۴۰ وقف نامه باقی مانده از دوره افشاری با موضوع روشنایی حرم است که در آن یلداش بیک فرزند امام ویردی کوزه کنانی، خادم آستان قدس رضوی تأکید می‌کند از محل زمین ها، اراضی و قنات‌های وقفی اش که ریز نام آن‌ها درج شده، مقداری برای سوخت فیتیله عنبر بالاسر مبارک و سوخت موم شمع و چراغ حرم خرج شود. در سند دیگری نیز از «ابراهیم روشنگر نامی» یاد شده که مبلغی را برای روشن نگاه داشتن لاله‌ها اهدا کرده است.

«محمد رضا فراش باشی» نیز در سندی که به سال ۱۱۸۲ هجری قمری سیاهه شده، پذیرفته است که سوخت مورد نیاز برای روشنایی حرم و عمارت‌های آن را به مدت ۳ سال کامل با مبلغ ۶۰۰ تومان بر عهده بگیرد. در بندی از این وقف نامه آمده است: «چنانچه موم نایاب شود، رضا فراشباشی موظف است راتبه دور ضریح را با موم و بقیه را با پیه روشن کند، اما مقدار پیه باید دو برابر مقدار شمع‌های قید شده باشد.»

در سال ۱۲۹۹ هجری قمری نیز با دستور محمدتقی میرزا رکن الدوله، چهار دستگاه چلچراغ در ۴ زاویه ضریح نصب می‌شود که دو چلچراغ متعلق به حاج شیخ جعفر رشتی بوده و دو چلچراغ دیگر را نیز سرتیپ تلگراف خانه که نام او در اسناد قید نشده، اهدا کرده است.

باب شدن نذر شمع

در اسناد دوره قاجار از ۵ قندیل طلا به وزن ۵ من یاد شده که به وسیله آغامحمدخان قاجار به حرم مطهر رضوی تقدیم شده است که خدام این قندیل‌ها را در قسمت فوقانی ضریح می‌آویزند.

در سال ۱۲۶۲ هجری قمری نیز مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه قاجار، یک قندیل طلا وقف بارگاه می‌کند که گویا روی آن ۶ عدد گل مینا نقش خورده بوده و به زنجیری نقره با وزنی معادل ۷۲۲ مثقال و ۲۱ نخود وصل بوده است، اما سوای قندیل‌های اهدایی، در قدیمی‌ترین سند دوره قاجار به سال ۱۲۵۰ هجری قمری از تهیه شمع گلدار برای روشنایی حرم صحبت کرده اند.

در سال‌های پس از آن هم، استفاده از شمع‌های گچی و مومی برای قسمت‌های بالا و دور ضریح معمول می‌شود.

در دوره قاجار که محوطه سربسته داخل حرم را پیوسته روشن نگاه‌ می‌داشتند، نیاز به شمع آن چنان افزایش پیدا می‌کند که نذر شمع باب می‌شود. در سندی که از سال ۱۳۰۲ هجری قمری باقی مانده، آمده است: «از دست زواری شمعی افتاده بود، کاغذ‌های بین الضریحین آتش گرفته، خدام مطلع شده ساکت نمودند.» این یعنی در آن دوره مردم شمع در دست از بیرون تا پای ضریح می‌آمدند و شمع‌های نذری خود را در مکان‌های ویژه‌ای که برای این مهم در نظر گرفته شده بود، قرار می‌دادند.

شمع در این روزگار آن چنان مهم می‌شود که در مشهد شغلی به نام شمع فروشی را رواج می‌دهد که تا همین یک دهه پیش هم می‌شده نشانه‌های آنان را در اطراف حرم دید. این افراد به زائران شمع نذری می‌فروختند و جالب‌تر اینکه بخش عمده‌ای از روشنایی حرم پس از موقوفات، به وسیله همین شمع‌های نذری تأمین می‌شد.

حرم، نخستین مکانی که برق کشی می‌شود

همین مهم هم سبب می‌شود تا بعد‌ها نخستین مکانی که در مشهد برق کشی می‌شود، حرم و روضه‌های مبارکه آن باشد.

طبق مکتوبات تاریخی، مظفرالدین شاه قاجار وقتی در سال ۱۳۱۸ هجری قمری قصد بازگشت از اروپا را دارد، در مسیر عبورش دو روزی را در باکو توقف می‌کند.

او در اینجا با صنعت برق آشنا شده و دستور می‌دهد تا موتور برقی برای تأمین روشنایی حرم مطهر حضرت رضا (ع) به مبلغ ۸ هزارتومان خریداری شود. این موتور ۱۲ اسب بخار قدرت داشت و می‌توانست تا ۱۱۰ ولتاژ برق تولید کند.

مستندات می‌گویند که این کارخانه در سال ۱۳۱۹ از طریق چراغ‌های الکتریکی متصل به کارخانه بخشی از روشنایی حرم را تأمین می‌کرد، اما قادر به روشن کردن تمام مساحت نبود برای همین محوطه ضریح تا سال‌ها بعد همچنان با شمع روشن می‌شد.

در آخرین سال‌های دوره قاجار (۱۳۴۲ هجری قمری) آستان قدس قراردادی را با جعفرزاده نامی منعقد می‌کند که در آن وی متعهد می‌شود در برابر دریافت ۷ هزار تومان در سال روشنایی حرم با چراغ‌های الکتریکی را دوبرابر مقدار آن روزگار کند، آن چنان که دیگر نیاز نباشد در بیوتات مختلف حرم روشن شود، البته ناگفته نماند که ضریح و محوطه داخل آن تا سال ۱۳۱۰ خورشیدی همچنان با نور شمع روشن می‌شده است.

براساس پژوهشی که غلامرضا آذری خاکستر انجام داده است، این آقای جعفرزاده، نخستین کسی که در مشهد کارخانه برق را تأسیس می‌کند. او نخست کارخانه برق آستان قدس، واقع در کوچه چراغ‌برق را اجاره کرده، سپس یک دستگاه مولد بلاکستون ۳۴ اسب و ۲۲۰ ولت با جریان مستقیم را می‌خرد و در محله چهارباغ راه‌اندازی می‌کند تا برق را به خیابان نادری و بازار هدیه دهد.

گویا این برق بدون کلید بوده و به صورت مستقیم از خودِ کارخانه روشن و خاموش می‌شده است. این کار نیز برعهده مأموری بوده که هر شب در ازای هر لامپ ۴۰وات یک عباسی از مصرف‌کنندگان وصول می‌کرده است.

در سال ۱۳۱۱ خورشیدی، جعفرزاده یک جفت شمعدان چراغ برق ورشو تقدیم آستانه می‌کند و پیشنهاد می‌دهد در بالای ضریح نصب شود. به این ترتیب در بهمن این سال پس از گذشت ۳۳ سال از ورود چراغ برق به حرم مطهر رضوی، سوخت سنتی اطراف حرم و پیرامون ضریح کنار گذاشته می‌شود و برق جایگزین آن می‌شود.

منبع:سیر تحول روشنایی بارگاه رضوی از عصر صفوی تا دوره معاصر از سعیده جلالیان، مجموعه اسناد روشنایی حرم و اماکن وابسته در دوره قاجار