در سده اخیر ظرفیتهای سیاسی شهر مشهد، وجود روحانیون و علمای مبارز و همچنین اندیشمندان روشنفکر، انجمنها و کانونهای مبارزاتی سبب شد تا حرکتهای درخور توجهی در مخالفت با حکومت پهلوی صورت گیرد.
حرم مطهر رضوی بهعنوان یکی از کانونهای مهم انقلاب مطرح است و تا جایی که حافظه تاریخی نشان میدهد، حرم مطهر امام رضا (ع) در تاریخ معاصر چندمرتبه موردتهاجم قرار گرفته است؛ از حمله روسهای تزار به حرم مطهر تا وقایع مسجد گوهرشاد نشان میدهد از گذشته تاکنون حرم مطهر رضوی تبدیل به کانون مبارزاتی شده است.
در زمینه وقایع انقلاب اسلامی آثاری منتشر شده است و اسناد زیادی در مراکز اسناد وجود دارد، ولی کتابها، اسناد و روایتهای انقلاب هرکدام به گوشه یا تکهای از پازل انقلاب پرداختهاند.
آسیبشناسی مطالعات انقلاب حاکی از آن است که هریک از منابع این وقایع را از دیدگاهی بررسی کرده است و نگاه تحلیلی در این آثار وجود ندارد.
درباره واقعه ۲۹ آبان سال ۱۳۵۷ نیز اسناد و روایتها نگاهی همهجانبه به موضوع ندارند.
در سال ۱۳۵۷ با ملتهبشدن جو انقلاب و همگانیشدن مبارزه علیه حکومت پهلوی، حرم مطهر رضوی بهعنوان مکانی امن برای تجمع مبارزان و کانونی برای تجمعها و راهپیماییهای ضدحکومت بود و درواقع لابهلای قرآنها، مفاتیحها و زیارتنامهها محلی برای گذاشتن اعلامیههای انقلاب به شمار میرفت.
یکی از حوادث تلخ که موجب هتکحرمت حرم شد، یورش عناصر وابسته به حکومت در ۲۹ آبان ۱۳۵۷ بود.
بنا به روایتی ساعت ۱۷ روز ۲۹ آبان سال ۱۳۵۷ پس از برگزاری مراسم ختم یکی از کشتهشدگان حوادث انقلاب در مدرسه عباسقلیخان، تعدادی از شرکتکنندگان این مراسم به حرم مطهر میآیند و اقدام به تظاهرات میکنند.
این عمل آنان با واکنش تعدادی از عناصر موافق با نظام پهلوی در صحن حرم روبهرو میشود و بین آنان درگیری صورت میگیرد و مأموران انتظامی برای متفرقکردن آنها از گاز اشکآور و شلیک گلوله استفاده میکنند.
بر اساس گزارش ساواک، در این حادثه یک نفر در اثر اصابت گلوله پلاستیکی و ۳ نفر نیز بهعلت ضربات چوبدستی و پنجهبوکس مجروح شدند.
اما این واقعه چه بازتابی داشت؟ آیتا... سیدعبدا... شیرازی در محکومیت تعرض مأموران حکومتی به مردم در حرم مطهر رضوی اعلامیهای منتشر کرد که در این اعلامیه تیراندازی بهسوی مردم و پرتاب گاز اشکآور توسط نظامیها در اماکن حرم مطهر رضوی را محکوم و روز ۵ آذر ۱۳۵۷ را تعطیل سراسری اعلام کرد.
نارضایتی علیه حکومت پهلوی بین خادمان حرم مطهر هم وجود داشته است و در مصاحبههای تاریخ شفاهی انقلاب که با تعدادی از آنها انجام شده است، به نارضایتی و اقدامات مبارزاتی که علیه حکومت پهلوی داشتهاند، مفصل پرداختهاند.
نتایج این واقعه نیز درخور تأمل است.
زیرا بهدنبال حوادث اواخر آبان در مشهد، در تاریخ ۳ آذر ۱۳۵۷ نماینده دولتی از تهران به مشهد اعزام شد و نتیجه گزارش خود را چنین اعلام کرد که منزل آیتا... شیرازی بهصورت مرکز تجمع و تبادلنظر درباره مسائل روز و نیز پایگاه مخالفان حکومت درآمده است.
همچنین انقلابیها بهدنبال حادثه تیراندازی در صحن حرم مطهر امام رضا (ع) بهانه جدیدی برای تشدید تبلیغات ضددولتی بهدست آوردهاند.
حادثه حرم مطهر رضوی از نگاه حکومت پهلوی نیز آنقدر مهم بود که مجبور به ایجاد تغییراتی شد. مقصران حادثه بازداشت و فرمانده لشکر خراسان و رئیس سازمان اطلاعاتوامنیت خراسان تعویض شدند.
حضرت امام خمینی (ره) نیز در اعلامیهای در سوم آذر سال ۱۳۵۷ با محکومکردن این حادثه، اطاعت از رژیم را اطاعت از طاغوت و حرام دانستند و بهمناسبت این حادثه، روز یکشنبه، پنجم آذر، را عزای عمومی اعلام کردند.