فضا‌های امن محلی در شهر، چرا و چگونه؟

سمانه سلطانی | شهرآرانیوز؛ گاهی وقتی مادران را در خیابان می‌بینم که با عجله و نگرانی دست کودک خود را گرفته‌اند و از خیابان‌های شلوغ و پر از ماشین عبور می‌کنند ناخودآگاه ذهنم به زمان‌های گذشته برمی‌گردد، زمانی که خیابان با مفهوم امروزی‌اش زمین تا آسمان فاصله داشت و تنها نقش ترافیکی نداشت، آن روز‌ها خیابان‌ها چقدر ایمن بودند که پدر‌ها و مادر‌ها می‌توانستند با خیال راحت بچه‌هایشان را به دل خیابان‌ها بسپارند. به یاد سینمایی «بچه‌های آسمان» می‌افتم، بچه‌هایی که مسیر خانه تا مدرسه را همراه با دوستانشان و همراه با بازی و بازیگوشی در کوچه‌پس‌کوچه‌های پرپیچ‌وخم شهر طی می‌کردند و در نهایت به مدرسه می‌رسیدند و بعد که از مدرسه بازمی‌گشتند، می‌توانستند در زمان اوقات فراغت خود در بعدازظهر، دوباره در فضای دلنشین و صمیمانه کوچه و محله خود با دوستانشان هم‌بازی شوند و مادران هم در همان فضای امن محلی، هم‌صحبت یکدیگر می‌شدند.

در واقع، خیابان‌های محلی فضای امن اجتماعی بودند که همه نیاز‌های مادران و کودکان آن‌ها را تأمین می‌کردند، نیاز‌هایی که مادران امروز باید در پارک‌های شهری، زمین‌های بازی کودکان، کلاس‌های ورزشی و ... به دنبال برآورده کردن آن باشند، مکان‌هایی که گاهی فاصله زیادی تا محل سکونت آن‌ها دارند. در صورت نزدیک بودن نیز بیشتر خیابان‌های شریانی مانعی برای رسیدن به آن‌ها شده‌اند.

امروز دیگر نه‌تن‌ها نقش اجتماعی خیابان‌های محلی به لطف نقش ترافیکی آن کم‌رنگ‌تر شده است، بلکه با مجموعه‌های جدیدی، چون مجتمع‌های مسکونی روبه‌رو هستیم. در واقع، افزایش جمعیت شهرنشین در کشور، موجب گسترش مجتمع‌های انبوه مسکونی به عنوان جایگزین مسکن‌سازی سنتی در کلان‌شهر‌های کشور شده است. شهر مشهد نیز از این تغییر الگو مستثنا نبوده است و امروز شاهد حجم وسیعی از مجتمع‌های مسکونی در شهرمان هستیم. اما باید توجه داشت که این تغییر الگو تغییری بسیار مهم در زندگی ساکنان آن‌ها به وجود آورده است و آن حذف حیاط خصوصی و معابر محلی با نقش اجتماعی است. در نبود حیاط خصوصی و معابر محلی، امروز فضا‌های باز در مجتمع‌های مسکونی جایگزین نقش ارزشمند فضا‌های محلی شده‌اند. در واقع، فضا‌های باز باقی مانده در میان بلوک‌های ساختمانی جایگزین فضا‌های محلی گذشته هستند که علاوه بر پیوند با طبیعت و تلطیف فضا، می‌توانند نقش‌های مختلفی در زندگی خصوصی و جمعی ساکنان مجتمع‌های مسکونی بازی کنند، اما آیا واقعا تونسته‌اند آن نقش اجتماعی‌ای را که خیابان‌های محلی در گذشته داشته‌اند ایفا کنند؟

نگاهی به فضا‌های باز مجتمع‌های ساختمانی پاسخ این پرسش را روشن می‌کند، فضا‌های بازی که یا به پارکینگ ساکنین تبدیل یا بی‌هدف رها شده‌اند. این فضا‌های باز با چه هدفی ایجاد شده بودند؟ برای پارکینگ؟ برای رها شدن بین آپارتمان‌ها؟ یا برای استفاده و بهره بردن ساکنان آن‌ها؟ اگر از یکی از مادران ساکن در این مجتمع‌ها درباره فضای مورد انتظار او بپرسید، قطعا آینده‌ای را برای شما به تصویر می‌کشد با فضای باز در دسترس و ایمن که نیاز‌های روزانه خود و خانوده‌اش را بتواند در آن تأمین کند.

در واقع، این فضا‌های باز نوعی از فضا‌های محلی هستند که اتفاقا از پارک‌های شهری ما نیز شکل عمومی‌تری دارند، زیرا آن‌ها به مثابه حیاط‌های عمومی محلی و برای استفاده‌های روزمره ساکنان محلی در نظر گرفته شده‌اند. پژوهش‌ها نشان می‌دهد در برنامه‌ریزی برای استقرار کاربری‌های فضا‌های باز محلی، گام نخست برآورده شدن گسترده وسیع نیاز‌های جسمی تا روحی روانی ساکنان مجتمع‌هاست. به این ترتیب، گونه‌های متنوعی از فعالیت‌ها، از اقتصادی تا ورزشی و از سرگرمی تا آموزشی و فرهنگی، موردتوجه قرار می‌گیرند.

امروز تأثیر مثبت کیفیت فضای باز بر سلامت جسمی و روحی انسان‌ها امری پذیرفته شده است و از فضا‌های باز در مجتمع‌های مسکونی انتظار می‌رود خلأ‌های ناشی از نبود حیاط و فضای امن محلی را در زندگی ساکنان پر کند. اگرچه نقش کالبدی فضا‌های باز پیرامونی مجتمع‌های مسکونی تفاوتی بنیادین با نقش حیاط در خانه‌های سنتی دارد، این فضا‌ها می‌توانند در صورت طراحی درست، به جای اینکه بخواهند صرفا به فضا‌های بسته و محدود بالکن‌ها و مهتابی‌ها در طبقات یا حیاط‌های خصوصی کوچک در طبقه همکف، پارکینگ‌ها یا فضا‌های مشترک بدون برنامه محدود شوند، به فضا‌هایی امن و اجتماعی برای ملاقات‌ها، رخداد‌ها و تأمین نیاز‌های روزمره ساکنان خود تبدیل شوند.