گذری بر روند ساخت گنبد مطهر رضوی | تاریخ خورشیدِ مطلای مشهد

طوبی اردلان | شهرآرانیوز؛ پای صحبت قدیمی‌ها که بنشینید و از حرم بپرسید، بی‌گمان چیزی شبیه این جمله‌ها را خواهید شنید: «قدیم، شهر کوچک و ساختمان‌ها کوتاه بود. از هر سمت که می‌چرخیدی، گنبد طلای آقا دیده می‌شد.» این دیده‌شدن گنبد سبب می‌شده است پنجره خانه مشهدی‌ها در قدیم، هر صبح سمت حرم باز شود و هر‌کسی، پیش‌از هر کاری با گفتن یک «السلام علیک یاعلی‌بن موسی‌الرضا (ع)» دل را آرام و تن را برای شروع یک روز تازه آماده کند.

انرژی معنوی جاری در این اتفاق، آن‌چنان بوده است که کسبه معتقد بودند برکت کسب حلالشان است، بی‌پناه می‌پنداشته است که پناه دارد و دردمند، دادخواه. سرچشمه این جلوه درنهایت آرامشی می‌آورده که کوچه‌به‌کوچه و کوی‌به‌کوی تکثیر می‌شده و حال قدیم را خوب می‌کرده است؛ حالی که حرفش حسرت امروزه خیلی از مایی است که در شلوغی شهر پردود و صدا گم شده‌ایم. این گنبد طلا که حالا ستون آسمان مشهد است و دایره‌اش دوام، اما روایتی دارد و تاریخی که دانستنش خالی از لطف نیست.

استفاده از گنبد در معماری مشهد

چنان‌که آندره گدار می‌نویسد، «در ایران بنا به اقتضای طبیعت و آب‌و‌هوا از گذشته‌های دور، برای فضا‌های معماری از دو نوع پوشش چوبی و طاق استفاده شده و سیستم استفاده از طاق بیشتر در معماری دوران اسلامی ایران تداوم یافته که رایج‌ترین سازه این نوع پوشش گنبد است.» در مشهد استفاده از گنبد در معماری تقریبا در دوره تیموری و در بنا‌های حرم آغاز می‌شود.

در توضیح این نکته باید گفت مزار مطهر خورشید هشتم ابتدا با سازه‌ای مخروطی از چوب نخل آذین شده و نخستین قبه ۱۰ سال پس‌از شهادت حضرت (ع) روی مزار ایشان ساخته می‌شود که این بنا گویا در اوایل قرن چهارم از بین می‌رود. بنا به روایت ابن سیرین، در این روزگار، ناصرالدوله سبکتکین، حرم مطهر را که به «مشهد» مشهور بوده است، خراب می‌کند، به‌طوری که تنها اندکی بیش از ۲ متر از دیوار‌های آن باقی می‌ماند.

در گزارش بیهقی نیز آمده است که حرم مطهر رضوی، یک‌بار در پایان عهد سامانیان و بار دیگر در زمان سلطنت مسعود غزنوی توسط بوبکر شهمرد و سوربن‌معتز تجدید بنا و آباد شده است. راوندی نیز خیلی روشن، ساخت قبه را به سوری‌بن‌معتز نسبت می‌دهد، اما مسئله جالب اینجاست که معماری بنای اولیه مقبره حضرت‌رضا (ع) و گنبد آن در ابتدا بسیار به مقبره ارسلان جاذب شبیه بوده، چنان‌که بسیاری می‌پنداشته‌اند معمار هر‌دو آن‌ها یکی است.

ساخت نخستین گنبد حرم مطهر رضوی

اما سیاهه مکتوبات تاریخی، نخستین گنبد حرم را یادگار سلطان‌سنجر سلجوقی می‌دانند که پس از دستور وی، شرف‌الدین ابوطاهر قمیِ وزیر با مباشرت ابوالقاسم احمد بن‌علی بن احمد العلوی الحسینی، که از نقیبان و بزرگان خطه طوس بوده است، آن را به انجام می‌رساند. این یعنی قدمت نخستین گنبد که پوششی از کاشی سبز‌رنگ داشته، به قرن پنجم هجری قمری باز‌می‌گردد و هنوز همان است.

گنبد حرم مطهر از نظر ساختمان و ارتفاع، دو پوشش دارد؛ پوشش اول همان سقف حرم و روضه منوره به حساب می‌آید که مقعر و مقرنس بوده است و به آن «قبه» گفته می‌شود و پوشش دوم نیز که بر فراز قبه استوار شده، گنبد طلاست. بین این دو پوشش هم ۱۳ متر فضای خالی وجود دارد.

البته برخی منابع به غلط نوشته‌اند این بنا که متشکل از حرم و مسجد بالاسر بوده است، با حمله مغول خراب می‌شود و بعد‌ها در سال ۷۰۰ هجری قمری، غازان‌خان، و پس از او، سلطان محمد اولجاتیو، گنبد بلندی بر فراز آن می‌سازند. ولی نکته مهم این است که چنگیزخان، لشکریانش را از تهاجم بـه مشهد برحذر می‌دارد و مشهد را «دارالامان» قرار می‌دهد و این یعنی در معماری حرم مطهر تا حدود دوره تیموری تغییر چندانی رخ نداده است.

گنبد در دوره تیموری

این موضوع با روی‌کار‌آمدن دولت تیموری در مسیر دیگری قرار می‌گیرد. مکتوبات تاریخی می‌گویند بین سال‌های ۸۱۷ تـا ۸۲۱ هجری‌قمری و در دوران حاکمیت بایسنقرمیرزا بر مشهد، شاهرخ تیموری، مسجد گوهرشاد و رواق‌های دارالسیاده و دارالحفاظ را می‌سازد. پس از این، گنبد که ارتفاع بسیار کمتری نسبت‌به گنبد و مناره‌های مسجد گوهرشاد داشته است، جلوه خود را از دست می‌دهد؛ بنابراین قوا‌م‌الدین شیرازی که معمار بزرگ آستانه در آن روزگار بوده است، تصمیم می‌گیرد این مشکل را با ساخت ساق‌های بلند و متناسب با حجم بنا روی ستون‌های داخلی برطرف کند.

نخستین طلاکاری گنبد

پوشش کاشیِ گنبد سنجری نیز بعد‌ها و در دوران شاه‌طهماسب صفوی برچیده و با خشت‌های طلا آذین می‌شود. ماجرا از این قرار است که در سال ۹۴۰ هجری قمری، شاه‌طهماسب که راهی جنگ با ازبکان بوده است، نذر می‌کند در‌صورت پیروزی، یادگاری در حرم باقی گذارد. او چندی بعد، فاتح و تاج‌دار به مشهد می‌آید و با صرف ۶۳‌من طلا (۱۸۰ کیلوگرم) دایره خورشید حرم را درخشان‌تر می‌کند.

شاه‌طهماسب در ادامه، ۵۱ کیلوگرم طلا را هم خرج ساخت میل گنبد که تا پیش از آن با روکش مس پوشیده شده بوده است، می‌کند. این کار نوآوری و هنری محسوب می‌شود که به گفته کارشناسان تا پیش از آن در دنیای اسلام نظیر نداشته است. عمر این خشت‌ها، اما چندان بقایی ندارد و در یورش ازبک‌ها به غارت می‌رود و گنبد مطهر دوباره با پوششی خالی از زینت باقی می‌ماند.

گنبد مطهر رضوی در عصر صفوی

در سـال‌۱۰۱۰ هجری قمری، شاه‌عباس وقتی با پای پیاده از اصفهان به زیارت مشهد مشرف می‌شود، دستور می‌دهد ساقه گنبد را طلا کنند. این طلاکاری براساس کتیبه‌ای که به خط علیرضا عباسی، بر پایه گنبد حک شده، توسط کمال‌الدین‌محمود، زرگر آستانه، در سال ۱۰۱۶ هجری قمری به پایان رسیده است.
۶۸ سال بعد، گنبد مطهر بر‌اثر زلزله‌ای بزرگ شکاف بر‌می‌دارد و شماری از خشت‌های طلایی آن از جا کنده می‌شود، اما دو سال بعد مرمت می‌شود و ظاهر پر‌شکوه پیشین خود را باز‌می‌یابد. تاریخ این رخداد روی کتیبه‌ای حک شده که اکنون به‌صورت چهار‌ترنج در اطراف گنبد مطهر می‌توان آن را مشاهده کرد.

گنبد در عصر قاجار و مشروطه

از روزگار شاه‌سلیمان صفوی تا اواخر دوره قاجار، معماری و زینت‌های گنبد مطهر رضوی تغییری ندارد، اما در این روزگار و به سال ۱۳۳۰ هجری قمری، روس‌ها حرم مطهر را که محل تجمع مردم است، بمباران می‌کنند. در این واقعه، پنجره‌های گنبد طلا شکسته و بسیاری از خشت‌های طلای روی آن خراب می‌شود. روایت‌نگاران گفته‌اند که گلوله توپ، ۱۸‌نقطه گنبد را هدف می‌گیرند و بدنه آن را سوراخ‌سوراخ می‌کنند. با این همه، چند ماه پس از این رخداد که به «آشوب آخرالزمان» مشهور است، مرمت گنبد آغاز می‌شود و چند سال طول می‌کشد. در کتیبه‌ای که به اقدامات نیرالدوله در این دوران اشاره دارد و محمد احتشام کاوویان، جزئیات آن را در کتاب «شمس‌الشموس» آورده، از مرمت و طلاکاری برخی صفحات گنبد یاد شده است.

گنبد پس از انقلاب اسلامی

در اواخر دهه‌۵۰ آستانه تصمیم می‌گیرد مرمت گنبد را در دستور‌کار قرار دهد. برای این کار نیز کارگران و بنا‌هایی از پاکستان انتخاب می‌شوند و کار نوسازی آغاز می‌شود، اما از‌آنجا‌که این کارگران نمی‌توانند از عهده کار بر‌آیند، آستانه، کار مرمت گنبد را در خرداد‌۱۳۵۷ خورشیدی به جعفر نوروزخان‌آبکار تهرانی واگذار می‌کند. او برای انجام این کار، ابتدا همه خشت‌های طلا را شماره‌گذاری، از گنبد جـدا کرده و پس از زیرسازی بـا بتن و میلگرد روی پوشش آجری، خشت‌های مسی زرکاری و کلاف‌شده را بـر بدنه گنبد نصب می‌کند که این تلاش نیز دو سال به درازا می‌کشد.