مسجد جامع سنگان؛ بازمانده‌ای پیر با ایوان خمیده

هادی دقیق | شهرآرانیوز؛ از مکان‌هایی که در تاریخ سرزمین ایران بار غنی فرهنگی دارند و تاریخ سال‌ها و شخصیت‌های مختلف مرتبط با آن‌ها را نشان می‌دهند، مساجد هستند. مساجد به‌ویژه در خراسان، قرن‌ها به سبک و سیاق مخصوص خود طراحی و پیاده‌سازی می‌شدند. از مناطقی که تاحدودی می‌توان سیر مسجدسازی خراسانی را در آن بررسی کرد، جنوب خراسان‌رضوی امروزی به‌ویژه شهرستان خواف است. شمار بنا‌های تاریخی این منطقه نشان‌دهنده پیشینه خواف است که هرکدام دنیایی دیدنی دارند و حتی آن‌هایی که در گذار سال‌ها نابود و ناپدید شده‌اند هم داستانی شنیدنی دارند. از این میان، به‌بهانه بیست‌وپنج‌سالگی ثبت مسجد جامع سنگان شهرستان خواف، به‌سراغ تماشایی‌های این مسجد جامع رفته‌ایم.

شهر کوچک و با قدمت سنگان در جنوب شهر خواف قرار دارد و هم داخل خود شهر و هم اطرافش تا خرگرد و خواف و زوزن پر از آثاری است که پای هر علاقه‌مند به تاریخ و معماری کهن را سست و مخاطب را مجذوب می‌کند. شهر سنگان معادن گران‌سنگی از سنگ آهن دارد و همین وزنه هم این شهر را در منطقه ویژه کرده است. همین نیز عاملی است برای گذار سنگان از شهری سنتی به صنعتی. پس می‌توان گفت وجه‌تسمیه سنگان در گویش محلی از «سنگ آهن» گرفته شده است؛ واژه‌ای که با حذف حرف «ه» به «سنگان» رسیده است. شهر سنگان یکی از پنج شهر شهرستان خواف و مرکز بخش سنگان است. تقریبا در بیست‌کیلومتری جنوب شهرستان خواف و در مسیر جاده تایباد و درست جایی‌که جاده با پیچی نوددرجه‌ای به‌سمت تایباد کج می‌شود، بولواری در سمت راست مسیر است که جاده اصلی را به شهر سنگان می‌رساند. در جنوبی‌ترین قسمت شهر و جایی‌که آبادی خانه‌ها جایش را به زمین‌های کشاورزی می‌دهد و کمی آن‌سوتر از قلعه تاریخی سنگان، دیگر جاذبه شهر، مسجد جامع سنگان قرار دارد. مسجدی که از قرار، روزی طنین ا... اکبر در سرایش می‌پیچیده و امروز بسیار خسته، اما همچنان پایدار بر جنوب خراسان‌رضوی و شهرستان خواف و جنوبی‌ترین قسمت شهر سنگان تکیه زده است.

در منابع مختلف تاریخی نام سنگان به چشم می‌خورد که نشان‌دهنده تاریخ درازدامن این خاک است؛ اصطخری، ابن‌حوقل، مقدسی، حمدا... مستوفی و... تاریخ‌نویسانی هستند که از سنگان یاد کرده‌اند. حافظ‌ابرو، تاریخ‌نگار و جغرافی‌دان عهد تیموری که آرامگاهی در خواف دارد، نیز در زمره افرادی است که از سنگان نام برده و به‌ویژه از منابع سنگ آهن منطقه در قرن نهم هجری یاد کرده است. شهر سنگان از سال ۱۳۷۴ در تقسیمات کشوری به شهر تبدیل شد و یک سال بعد، یعنی در ۲۰ مهر ۱۳۷۵ مسجد جامعش ثبت ملی شد. اما مسجد جامع تنها مسجد قدیمی شهر نیست. مسجد گنبد که احتمالا به دوره سلجوقی می‌رسد، دیگر مسجد دارای قدمت این شهر است. آنچه اکنون از این مسجد به جا مانده، فضایی بسته با نقشه‌ای مربع‌شکل و گنبدی بلند است. نمای بیرونی مسجد در گذر زمان دگرگون شده و به‌شکل توده‌ای از کاهگل نمایان است.

مسجد جامع سنگان، اما از مسجد گنبد جدیدتر است و مربوط‌به دوره خوارزمشاهی است. این مسجد جامع ازجمله مساجد دوایوانی سبک خراسانی است که هم‌دوره و مانند مساجد جامع گناباد، زوزن، فریومد و فردوس است. ورودی بنا با ایوانی کم‌عمق و تزیین‌شده با مقرنس‌های گچی، به میهمان نوید سادگی می‌دهد. داخل حیاط هم امتداد همان سادگی ورودی است؛ حیاطی سنگ‌فرش‌شده و رواق‌هایی دورتادور حیاط با طاق قوسی که بعضی از آن‌ها در طول زمان ناشیانه مرمت شده و کج است، نمایی از کاهگل و آجر، شبستانی با سقف چوبی و ستون‌های بزرگ که آدم را یاد نمونه‌های اولیه مسجدسازی مثل تاریخانه دامغان می‌اندازد و سرانجام کتیبه‌های آجری و محرابی گچی.

روی دیوار‌های بنا در دورتادور حیاط به‌شکلی تماشایی با آجر تراش و در برخی سطوح تلفیقی از کاشی‌کاری تزیین شده است. در این مسجد فقط ایوان قبله مانده است که سرگذشتی پرکشش دارد؛ متأسفانه ایوان مقابل قبله آن در گذار قرن‌ها تاب نیاورده و از بین رفته است و امروز، شبستانی به سبک جدید جای آن را گرفته است. این سبک مسجدسازی اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم به‌ویژه در خراسان رواج یافته است. شاید به همین دلیل است که آندره گدار، معمار و باستان‌شناس فرانسوی که در ایران هم پرکار بوده، نام این سبک را خراسانی برگزیده است. مسجد جامع زوزن در نزدیکی سنگان نیز از شاهکار‌های این سبک است. این نهضت در زمان اوجش با حمله مغول متوقف شد.

اما ویژگی منحصربه‌فرد جامع سنگان، ردی است که روزگار بر ایوان قبله آن به جا گذاشته است؛ ردی که تأثیرش را می‌توان به‌راحتی در تک‌ایوان مسجد دید. ایوان قبله این مسجد در رانش‌های زمین و زلزله‌های پیاپی این قرن‌ها در منطقه خواف، تغییر شکل داده است. ساباطی که نگهدارنده دیوار مسجد محسوب می‌شود و بعد‌ها ساخته شده است، ارتفاعش کمتر است. درنتیجه دیواره ایوان نتوانسته برابر زمین‌لرزه‌ها و باری که بر دوشش بوده است، مقاومت کند، پس رفته‌رفته پا پس می‌کشد و از ارتفاعش کم و بر عرضش افزوده می‌شود.

شکاف‌هایی هم که به‌مرور بر این ایوان پیدا شده، پر شده و شکلی بی‌همتا به ایوان داده است؛ به‌شکلی که عرض پایه ایوان از پاکار قوس و بالای ایوان کمتر است و دیوار ایوان کج بالا رفته و خمیده شده است. انگار هر شکافی را که پس‌از زلزله یا بار سنگین بنا ایجاد می‌شده، با دوغاب گچ پر می‌کرده‌اند. احتمالا تزیینات زیبای آجرکاری آن نیز پس از مرمت شکاف‌ها پیاده شده است. درمجموع، همین تمایزهاست که مسجد جامع پیر شهر سنگان را به اثری ملی و مهم تبدیل می‌کند.