نگاهی به قدیمی‌ترین آداب و رسوم ماه میهمانی خدا در حرم مطهر رضوی

کمال سیستانی | شهرآرانیوز؛ ماه رمضان و ایام مبارک آن، اسباب برگزاری آیین‌های مختلفی در حرم مطهر رضوی شده که بی صرفِ موقوفه برآنان، شاید هرگز ادامه پیدا نمی‌کردند. موقوفاتی که از سیاهه جوهر خورده برکاغذشان، می‌توان نشان آداب و رسوم مختلفی را یافت که معنایی جز ارادت و آستان‌بوسی ندارند. در سطر‌های بعدی از این آداب و رسوم گفته‌ایم و موقوفاتی که سبب ماندگاری آن‌ها شده‌اند.

نخستین خبر چاپ شده با موضوع ماه مبارک رمضان در مطبوعات خراسان

نخستین خبر درج شده در مطبوعات قدیمی درباره ماه مبارک رمضان مربوط به مرمت ایوان و صحن عتیق توسط والی خراسان است. در رمضان ۱۲۷۰ هجری قمری است. جریده کاغذ اخبار در ۴ رمضان این سال (۱۰ خرداد ۱۲۳۳ خورشیدی) می‌نویسد با اینکه حرم در دست مرمت است، اما فوج زوار نیز در حال آمد وشد به مشهد هستند.

۸ ذوالقعده ۱۲۷۰ این جریده در خبری به چند نکته اشاره می‌کند که حال و هوای ماه مبارک در حرم مطهر رضوی به ویژه در روز عید فطر را پیش چشم تماشا می‌گذارد. خبرنویس نخست می‌نویسد: «از قراری که در روزنامه این ولایت نوشته بودند به جهت امنیت راه ها، زوار بسیار از اطراف ممالک محروسه به ارض اقدس آمده اند و معهذا در اجناس ماکولات آنجا تسعیری بهم نرسیده و همه چیز فراوان و ارزان است.

دیگر نوشته اند که در روز عید فطر اجرای شلیک توپ و ... به قاعده معموله بوده و همه را در حرم مطهر به صرف شیرینی و شربت دعوت نموده اند.» طبخ غذا برای فقرا و غریبان از محل موقوفات هم نکته دیگری است که در ادامه این خبر می‌توان دید: «دیگر نوشته بودند که در ایام ماه مبارک رمضان و لیالی احیا، علاوه بر طبخ مقرری سرکار فیض آثار، شبی ۲۵ من برنج اعلاحده هم برای فقرا و غربا طبخ شده است.»

قدیمی‌ترین سند با موضوع ماه مبارک رمضان

اعطای خلعت به محمد صالح حسینی، خطیب آستانه. سال ۱۰۲۱ هجری قمری

باید گفت، برگزاری مراسم عید فطر در حرم مطهر رضوی یکی از قدیمی‌ترین آداب و رسوم حرم مطهر است تا آنجا که قدیمی‌ترین سند باقی مانده با موضوع ماه مبارک رمضان هم که به یادگار مانده از سال ۱۰۲۱ هجری قمری است، به این موضوع اختصاص دارد و آن اعطای خلعت به محمد صالح حسینی، خطیب آستانه، به مناسبت فرا رسیدن عید فطر است که گویا رسمی معمول و رایج بوده، اما جالب است بدانید در هیچ کدام از این اسناد قدیمی اشاره‌ای به برگزاری نماز عید فطر در حرم مطهر رضوی نشده است، زیرا مردم تا دوره قاجار نماز عید فطر را در مصلای شهر برگزار می‌کرده اند.

اطعام و افطاری دادن در حرم مطهر رضوی

صورت هزینه‌ها و مواد غذایی تهیه شده در روز پنجشنبه ۱۱ ماه مبارک رمضان
در کارخانه زواری (مهمانسرای مخصوص‌زوار). سال ۱۳۰۲ قمری

اما از این مهم تر، آیین اطعام و افطاری دادن به فقرا و مساکین است که خدام اسباب آن را در مهمان سرای حضرت یا همان کارخانه زواری مهیا می‌کرده اند. برابر اسناد باقی مانده در دوره قاجار به مهمان سرای حضرت «کارخانجات مبارکه» می‌گفتند که به دو بخش کارخانه مبارکه زواری (ویژه پذیرایی از زوار) و کارخانه مبارکه خادمی (ویژه پذیرایی از خادمان) تقسیم می‌شده است. کارخانه مبارکه زواری در همه شب‌های ماه مبارک رمضان باز بوده و کارکنانش از زائران پذیرایی می‌کرده اند. برای همین کارکنان کشیک حرم به خانه نمی‌رفتند و در محل کارخانه خادمی افطار می‌کردند. در این اسناد حتی نوع غذا و چگونگی پذیرایی از مهمانان هم نوشته شده است.

برای مثال براساس فصول مختلف سال غذاهایی، چون قورمه، بورانی، بادمجان، آش، پلو با گوشت، پنیر، ماست، انواع میوه، شربت سکنجبین، حلوا و شیرینی در فهرست طبخ قرار می‌گرفته و پرداخت هزینه تهیه این مواد غذایی نیز بر عهده آستان قدس رضوی بوده است. قدمت قدیمی‌ترین سند موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی هم که به این موضوع اختصاص دارد، به دوران صفویه می‌رسد و زیر عنوان آن سال ۱۱۱۱ هجری قمری درج شده است. موضوع اطعام زوار و در ادامه آن افطاری دادن و پذیرایی از روزه داران آن چنان مهم بوده است که رد و نشان آن را در بسیاری از موقوفات باقی مانده از عهد صفوی تا کنون هم می‌توان دید.

برای نمونه در وقف نامه «محمود بیگا» که باقی مانده سال ۱۱۲۰ هجری قمری و شامل رقباتی نظیر پنج دانگ کل مزرعه خیرآباد، دو دانگ قنات درویش بیگ و شش و نیم جریب زمین در مشهد مقدس است، آمده که بخشی از درآمد حاصل صرف پخت حلیم ماه مبارک رمضان برای مستحقان شود و اگر درآمد از ماه مبارک رمضان اضافه آید، صرف پخت حلیم برای دیگر اوقات سال شود.

همچنین مرحوم «میرزا حسین فرزند سید محمدجعفر محرر» هم رقباتی را در سال ۱۲۸۱ قمری وقف حضرت رضا (ع) کرده تا هرساله یک ثلث درآمد آن، صرف افطاری طلاب، فقرا و مساکین شود. آداب و رسوم ماه مبارک رمضان، اما در این دو خلاصه نمی‌شود و می‌توان آیین‌هایی نظیر تصحیح و کتابت کلام ا... قرآن کریم، برگزاری مراسم شب قدر و شب‌های احیا، جشن میلاد حضرت امام حسن مجتبی (ع)، مناجات خوانی و نقاره نوازی در سحر را هم به این فهرست افزود.

نقاره نوازی و اعلام وقت سحر در حرم مطهر رضوی

دستورالعمل کشیک نویس آستان قدس رضوی درباره نحوه فعالیت خدام،
فراشان و مؤذنان و دیگر کارکنان حرم رضوی در ماه رمضان.
سال ۱۳۰۳ خورشیدی (آخر دوره قاجاری)

نواختن نقاره‌ها که تا هنوز هم در آیین‌ها و اعیاد مختلف و رویداد‌های بزرگ می‌توان صدای آن را در آسمان مشهد شنید، یکی از آدابی بوده که با رسم و مشق مشخصی در ماه مبارک و خاصه در وقت سحر برگزار می‌شده است. اسنادی که از دوره صفوی و قاجار باقی مانده می‌گویند، هر سحر ماه مبارک، به دستور متولی آستانه، نقاره چیان پس از خواندن مناجات سحر، وظیفه داشتند در نقاره خانه حاضر شوند و سه ربع تمام (۴۵ دقیقه) نقاره بزنند. این صدا زمان طبخ سحری و پهن شدن سفره‌ها را اعلام می‌کرده که «اعلان طبخ سحور» نام داشته است.

در ادامه، مؤذنان مناجات خود را از سر می‌گرفته اند. مناجات خوانان در نوبت دوم تا زمانی که در «کارخانه خادمی» یا همان مهمان سرای امروزی حرم، سفره سحری خدام و کارکنان را پهن می‌کرده اند، می‌خوانده اند. پس از سحری خوردنِ خادمان، مناجات خوانی دوباره از سر گرفته می‌شده و تا اذان صبح ادامه داشته است. با طلوع آفتاب، حافظان موظف بودند آیات قرآن کریم را طبق معمول هر روز قرائت کنند.
این برنامه هر سحر در ماه مبارک رمضان اجرا می‌شده است؛ با این تفاوت که در شب‌های قدر دیگر نقاره نمی‌نواختند.

روضه خوانی خادمان حرم در ماه مبارک رمضان

صورت مخارج مربوط به روضه خوانی از ۱۹ لغایت ۲۴ ماه رمضان
در حرم مطهر رضوی. تاریخ سند ۱۳۳۲ ق (دوره قاجار)

در ایام ماه مبارک رمضان، مؤذنان موظف بودند، چهار ساعت از شب گذشته، با حضور در گلدسته‌های حرم، هم صدا با یکدیگر به ذکر مناجات بپردازند. از آنجا که در این دوران شهر وسعتی نداشته و حرم نقطه مرکز این دایره بوده است، مردم هر کوی و برزنِ شهر می‌توانسته اند، نوای مناجات خوانی را بشنوند؛ بنابراین شب زنده داران این امکان را داشته اند، همان طور که از شنیدن مناجات آرام می‌گیرند، زیر لب نیز آن را زمزمه کنند. این کار تقریبا چیزی شبیه به بازکردن پیچ رادیو‌های امروزی و دم گرفتن با نوای مناجات خوان بوده است.

در کنار مناجات خوانی، روضه خوانی در ایام ماه مبارک رمضان هم بسیار باب بوده به طوری که واقفان نیک اندیش، موقوفات بسیاری را هم برای آن در نظر گرفته اند که «حاج محمدحسن میرزا منتصرالملک» یکی از آن هاست. او در سال ۱۳۲۰ هجری قمری، یک باب کاروان سرا را وقف آستانه مقدسه حضرت رضا (ع) می‌کند تا بخشی از عواید و درآمد آن، صرف روضه خوانی در ماه مبارک رمضان در مسجد گوهرشاد شود.

همچنین «سلطان حسین میرزا نیرالدوله» در سال ۱۳۱۶ هجری قمری، رقبات بسیاری را وقف کرده است و در سیاهه آن می‌نویسد: «بخشی از درآمد این موقوفه همه ساله برای روضه خوانی در بعدازظهر سه روز قدر (۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه مبارک رمضان) بر سر مقبره واقف و همچنین اهدای مبلغی (برابر با شرایط مندرج در وقف نامه) به فقرای زوار و غیرزوار، سادات و غیرسادات مستحق در روز بیست و سوم رمضان در همین مکان صرف شود.»

تصحیح و کتابت قرآن کریم

دستور العمل متولی وقت آستان قدس درباره قرائت قرآن
در حرم رضوی به مناسبت ایام ماه رمضان.
سال ۱۳۳۰ قمری (دوره قاجار)

در قدیم به دلیل رایج نبودن صنعت چاپ و همچنین حرمت قرآن کریم، کتابت کلام ا... به صورت دستی و تنها به دست علما و دانایان امر انجام می‌شده، ولی با این همه خالی از اشکال نبوده و گاهی به سهو اشتباهاتی نیز در آن رخ می‌داده است. در آستان قدس رضوی برای اینکه کلام ا... مجید از هرگونه تحریف یا غلط سهوی دور باشد، هر سال طی مراسمی که تنها در ماه مبارک رمضان برگزار می‌شده، قرآن‌های دست نویس، بازخوانی و تصحیح می‌شده اند.

در این مراسم که هر روز (تا ۳۰ روز) انجام می‌شده، قاریان و حافظان ۳ ساعت به غروب مانده در ایوان طلای صحن قدیم گرد هم می‌آمدند و یک جزء قرآن را تلاوت، تفسیر و تصحیح می‌کرده اند. در این رسم و سنت که به آن «مقابله قرآن ها» می‌گفته اند، حضور مصحح کتابخانه آستان قدس رضوی واجب بوده است.

برپایی جشن میلاد امام حسن (ع)

روشنایی و چراغانی شب میلاد امام حسن در سال ۱۳۳۲ قمری

برپایی جشن میلاد امام حسن مجتبی (ع) در نیمه ماه رمضان یکی دیگر از سنت‌های دیرین در حرم مطهر رضوی بوده است. این مراسم که پس از اذان مغرب در ایوان طلای صحن قدیم برپا می‌شده، شامل پذیرایی از مهمانان ویژه با شربت و شیرینی بوده است. خادمان در این شب تمام صحن‌های حرم را با شمع، چراغ نفتی یا چلچراغ‌های قدیمی چراغانی می‌کرده اند که زحمت زیادی داشته است، اما بعد‌ها با آمدن برق به شکل پرشکوه تری انجام می‌شود.

شب‌های قدر و روشن نگاه داشتن حرم مطهر

گزارش مربوط به روشنایی حرم
در شب‌های ماه رمضان و لیالی قدر. سال ۱۱۴۷ قمری (دوره صفوی)

مراسم احیای شب‌های قدر از دوره صفویه در بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) به صورت یک سنت هر ساله انجام شده است. در این ایام، مستغلات و دکان‌های مربوط به حرم مطهر رضوی تعطیل و برخلاف شب‌های دیگر که چراغ‌های پیه سوز حرم و شمعدان‌ها در همان ابتدای شب خاموش می‌شده است، در این شب‌ها تمامی صحن‌ها را شب تا صبح روشن نگه می‌داشته اند. ناگفته نماند، روشن نگاه داشتن حرم در این ایام آن هم در زمانه‌ای که برق نبوده، واقفان را به صرافت وقف روشنایی در شب‌های قدر انداخته است؛ آن‌چنان که در اسناد باقی مانده، نام بسیاری مانند «مرتضی قلی بیگ» و موقوفه اش را با این موضوع ثبت کرده اند.

او یکی از واقفانی است که سال ۱۰۸۲ قمری، یازده باب دکان در مشهد را می‌بخشد تا درآمدشان صرف روشنایی روضه منوره در لیالی متبرکه همچون شب‌های قدر شود. این وقف نامه بر اساس خواسته واقف این طور اجرا می‌شود: «در این شب‌های خاص که ابواب آن آستان ملائک پاسبان مفتوح است، خدام ذوی الاحترام هر شب ۹ عدد شمع مومی را شامل شش عدد در شرفه‌های مشرفه ضریح مبارک، یک عدد در شمعدان صفه بالای سر مبارک، یکی در شمعدان صفه پس پشت مبارک و دیگری در شرفه شریفه درِ طلا نصب کنند.»

مرحومه «شهربانو بیگم» هم شش دانگ مزرعه ده مظفر را در سال ۱۲۱۳ هجری قمری وقف حرم مطهر حضرت رضا (ع) کرده تا بتواند به فروغ این وقف، سوخت و روشنایی مسجد بالا سر را در ماه مبارک رمضان، شب‌های جمعه و لیالی قدر تأمین کند. او در وقف نامه اش قید می‌کند که در این ایام، دو چراغ شب تا صبح بسوزد.

برگزاری آیین نخل بندان شب شهادت حضرت علی (ع)

هزینه‌های صورت گرفته برای برپایی مراسم نخل بندی
در ۲۱ ماه مبارک رمضان. سال ۱۱۱۷ قمری (دوره صفویه)

اما در میان همه این رسوم برگزاری مراسم شب شهادت امیرالمؤمنین علی (ع) ارج و قربی دیگر داشته است.
در قدیم معمول بوده در این شب، خدام، نخل مانندی را که با پارچه‌های سیاه آراسته شده بوده در صحن عتیق به حرکت در می‌آوردند که به نخل بندان شب شهادت حضرت علی (ع) معروف بوده است. سوای این آیین که دیگر وجود ندارد، تعزیه داری و روضه خوانی در آن هم رایج بوده که اسناد و موقوفات باقی مانده گواه آن هستند.

برای نمونه «میرزا ابوالحسن صاحب نسق» در سال ۱۱۲۹ هجری قمری رقباتی را در چناران وقف کرده که بخشی از عواید آن به تعزیه داری در بیست و یکم ماه مبارک رمضان اختصاص داشته است. مرحوم میرزا محمد حسین حسینی عضدالملک هم در سال ۱۲۷۴ قمری بخشی از اموالش را وقف حرم مطهر می‌کند تا یک سهم درآمد آن، صرف تعزیه داری سالروز شهادت امام علی (ع) در روز بیست و یکم ماه مبارک رمضان و تهیه شام خدام و روضه خوانان در کشیک خانه مبارکه شود.