۵۰ هزار بی خانمان و بیکار پس از تخریب بزرگ اطراف حرم رضوی

به گزارش شهرآرانیوز؛ جواد نوائیان رودسری در ششمین جلسه از سلسله نشست‌های روایت مشهد که در تالار شهر مشهد و با موضوع بازار مشهد (بخش دوم) برگزار شد؛ اظهار کرد: بازار مشهد در طول سنوات و از دوران صفویه به بعد دچار تغییراتی شد، نخستین آن دوران صفویه و با ایجاد صحن عتیق، مرحله دوم طرح توسعه حرم در سال ۱۳۰۸، احداث فلکه شمالی و جنوبی که سرآغاز ازهم پاشیدگی اصلی بازار مشهد بود و مرحله سوم نیز در سال ۱۳۵۳ و تخریب بزرگ است.

وی افزود: در این سال تمامی آنچه از بازار مشهد باقی مانده بود، از میان رفت و این اتفاق ضربه محکمی بر پیکره معماری آن بود. همچنین به غیر از بازار، دو مدرسه و آثار تاریخی دیگری نیز به جهت توسعه اماکن متبرکه حرم نیز تخریب شد.

این تاریخ پژوه با بیان اینکه تغییرات و تغییرات زمانی یک ضرورت است؛ گفت: آنچه قابل نقد است تخریب افسار گسیخته و برآورده نشدن انتظارات است.

نوائیان رودسری با اشاره به اینکه تمامی تغییرات بازار تا پیش از تخریب سال ۱۳۵۳ توسط مردم رفو و ترمیم می‌شده است، گفت: مردم برای آنکه کاستی‌های ایجاد گپ‌ها و فاصله میان بخش‌های مختلف بازار در دوران قبل را ترمیم کنند، اقدام به ایجاد معابر فرعی کردند و تیمچه‌ها و سرا‌ها به این خاطر شکل گرفت. تمامی فضا‌های اطراف مشهد حتی در داخل صحن‌ها به اقدامات اقتصادی اختصاص یافت، اما این اتفاق پس از تخریب بزرگ انجام نشد.

وی در ادامه در خصوص اقدامات اقتصادی در فضا‌های اطراف پیش از تخریب سال ۱۳۵۳ بیان کرد: در حاشیه شمالی بست بالا بازار کفش دوزان شکل گرفت و در صحن نو و در حاشیه شرقی نیز بازار کلاهدوز‌ها بود. حتی در دوره‌ای استان قدس به دلیل مشکلات مالی حجره‌های داخل صحن‌ها را نیز اجاره میداد. این حجره‌ها معمولا به کتابفروشان اجاره داده میشد و طبقات بالا نیز به عنوان اقامتگاه اجراه داده می‌شد.

نوائیان ادامه داد: اسناد نشان می‌دهد که در زمان اجرای طرح فلکه حضرت در سال ۱۳۰۸ قرار بود تمامی ساختمان‌های داخل فلکه نیز تخریب شود که این به معنای آن است که پایه و بنیان تخریب بزرگ از ان سال گذشاته شده است. طرح فلکه حضرت طرحی برای اصلاح مسیر‌های عبور و مرور و توسعه بود که طی آن تخریب وسیع به دلائل مختلفی انجام نشد.

در ادامه حتما بخوانید قدمت بازار مشهد از خود شهر بیشتر است

وی اضافه کرد: از جمله این دلایل موضوعات اقتصادی، دلائل فنی و.. بود؛ اجرای این طرح و تخریب بزرگ بسیار پر حاشیه و یکی از چالش‌های دوران پهلوی دوم بود و به همین دلیل تمایلی برای اجرای آن وجود نداشت. محمد رضا شاه همواره به تولیت‌های استان قدس برای اجرای طرح فشار می‌اورد، اما عملی نمی‌شد.

نوائیان نقل کرد: مرحوم عزیز الله عطاردی مشهد شناس برجسته کتابی به نام فرهنگ خراسان دارد که گزارشی از تخریب فلکه حضرت در آن وجود دارد. وی اینگونه می‌نویسد: «نگارنده این کتاب گوید یکی از روز‌ها در منزل سید جلال الدین تهرانی بودم. آن مرحوم که در سال ۱۳۳۰ و بار دوم از سال ۱۳۴۱ تا ۱۳۴۳ نایب التولیه و استاندار خراسان بود در بین سخنان خود میگفت، روزی شاه به من گفت چرا طرح فلکه را اجرا نمی‌کنید؟! گفتم ۲۵ میلیون تومان بدهید تا طرح را اجرا کنم. مرحوم سید جلال الدین تهرانی میگفت در اینجا هزاران نفر کاسب، بازرگان، پیشه ور و بازارگان زندگی می‌کنند و امرار معاش آنان از محل کسبشان است. بایست محلی برای کسب آنان طراحی کنم و بعد طرح را مورد اجرا بگذارم. این طرح سال‌ها ماند و کسی انرا اجرا نکرد، زیرا همه مانند سید جلال الدین طهرانی فکر می‌کردند.»

وی اظهار کرد: این فکر بسیار دقیق بود؛ چرا که برای اجرای چنین طرحی باید مطالعات فرهنگی و اجتماعی انجام شود. سرانجام در سال ۱۳۵۳ عبدالعظیم ولیان که فرد خوشنامی نیز نبود به عنوان تولیت آستان قدس رضوی به مشهد فرستاده شد. طبق شنیده‌ها شرط آمدن او به مشهد نیز اجرای همین طرح بود. وی نظامی بود و، چون موقعیت متزلزلی در تهران داشت میخواست به هر قیمتی طرح را اجرا کند. او بددهن، خشن و بی اخلاق بود. قرار بر تخریب تمام بنا‌های اطراف حرم آن هم به صورت شلاقی بود و ولیان میخواست در یک سال طرح را تمام کند.

این تاریخ پژوه افزود: اوایل زمستان ۵۳ جلسه‌ای برگزار و قرار بر خرید املاک کاسبان گرفته شد. این آغاز نارضایتی‌های مردم بود. ولیان فکری برای حل این مسائل نداشت و فقط به فکر اجرای طرح بود. در ششم اسفند ماه سال ۱۳۵۳ در اولین گام سقف بازار زنجیر را در حالی که افراد هنوز در داخل مغازه هایشان بودند، برداشتند و گزارش‌ها بین مردم منتشر شد.

نوائیان عنوان کرد: ولیان به دلیل رفتار‌های بدی که داشت فرد محبوبی نبود و شخصیت وی در کنار تخریبی که ایجاد کرد، تنش را در مشهد تشدید کرد. این اقدامات از جمله شتاب دهنده‌های انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ در مشهد بود. در این راستا ۳۲۰۰ باب مغازه، ۱۲۹ هتل و مسافرخانه، ۲۵۰ منزل مسکونی، ۵۷ سرا و پاساژ و در کنار همه این‌ها ۳۵ اثر باستانی از دوره سلجوقی به بعد شامل مسجد مدرسه حمام و ... تخریب شد.

وی گفت: علاوه بر این‌ها ۶۰۰۰ مرکز کسب ویران شد و ۵۰ هزار نفر یا بی خانمان و یا بیکار شدند. بعد از تخریب تنش‌ها بالا گرفت و ولیان به این موارد بی اعتنا بود. وی سرانجام به دلیل گزارش‌های منفی برکنار می‌شود، اما اسیب وی به ساختار بازار مشهد بدون فکر باعث نارضایتی گسترده می‌شود.

بازار رضا

نوائیان اضافه کرد: ولیان پیش از برکناری تصمیم به احداث بازار رضا گرفت و این بازار طی دو سال ساخته شد. در آن زمان قیمت مغازه‌ها بین ۴۰۰ تا ۶۰۰ هزار تومان و بالاتر از نرخی بود که بابت مغازه‌های تخریب شده به کاسبان پرداخت شده بود. این مساله خود بحرانی دیگر و منجر به عدم اقبال مردم به بازار جدید در ابتدای ساخت شد. در این بین صدور جواز کسب نیز منوط به خریدن مغازه‌ها شد.

این تاریخ پژوه عنوان کرد: بازار رضای مشهد تلاشی برای احیای بازار از بین رفته مشهد بود، هرچند هیچوقت نتوانست پیوستگی بازار را ایجاد کند. این بازار بر روی یک خیابان قدیمی در حاشیه شرقی میدان دقیقی (فلکه آب) احداث شد. مهندس و طراح این بازار نیز مهندس داریوش بور بور بود. این بازار چندین چهارسوق دارد.

نوائیان گفت: در نهایت بنایی به طول ۷۷۰ و عرض ۳۰ متر در دو طبقه ساخته می‏شود که دو ورودی و خروجی اصلی در فلکه آب (میدان بیت‌المقدس) و میدان کوروش (۱۷ شهریور) برای آن در نظر گرفته شده بود. بازار رضا از ۶ بازار شمالی و جنوبی (در مجموع ۱۲ بازار) و ۷ هشتی تشکیل شده که هر کدام از بازار‌ها ۸۴ متر طول دارد. ارتفاع طاق این بازار‌ها ۱۴ متر یعنی معادل قد یک ساختمان ۴.۵ طبقه بود.

وی ادامه داد: در ساخت این بازار که ۲۳ هزار مترمربع مساحت و ۴۵۰ هزارمترمربع آجر به کار رفت، تنها در نمای آن ۱۱۰ هزار مترمربع آجر استفاده شد. همچنین ۱۰۸ کیلومتر سیم و ۱۸۰ کیلومتر کابل فشارقوی در آن به کار رفت، اگر مغازه‌های بازار را در کنار هم می‏‌ساختند طول آن به ۱۱ کیلومتر می‏رسید. برای به انجام رسیدن آن کوره‌های آجرپزی از خارج وارد شد، پله برقی‏‌های اولیه و در و پنجره‌های چوبی ضدحریقی که حالا به ندرت در بازار باقی مانده هم از آمریکا وارد شدند.