پیامبر (ص) چگونه حکومت اسلامی را بنیان نهادند؟

شریف شیرزاد | شهرآرانیوز؛ پیامبر اسلام (ص)، زمانی که به مدینه هجرت کردند، حکومت اسلامی تشکیل دادند. روشن است که ایشان در این کار دشواری‌های بسیاری پیش روی خود داشتند، دشواری‌هایی فراتر از آنچه هر حاکم تازه‌ای با آن روبه رو می‌شود، چه اینکه آنچه پیامبر (ص) می‌خواستند انجام بدهند پیش‌تر هرگز صورت نبسته بود و نظیر نداشت. البته حکومت دینیْ بی سابقه نبود، اما نه به آن شیوه و پیچیدگی که پیامبر (ص) در نظر داشتند. 

آنچه درباره فرمانروایی حضرت سلیمان (ع) شنیده ایم نیز اصول و قواعد روشنی نداشته است که به کار تشکیل یک حکومت مادی زمینی بیاید. درضمن، برقراری حکومت یکپارچه مرکزی در شبه جزیره ــ که اساسا زمینه این امر را نداشت ــ این دشواری‌ها را دوچندان می‌کرد. پیامبر (ص) می‌بایست اصول و قواعدی را سامان می‌دادند که هم با شریعت خودشان هماهنگ می‌بود و هم با واقعیت. اگر ایشان چنین نمی‌کردند، گسترش و تثبیت اسلام ــ از آن گونه که در سال‌های پسین دیدیم ــ بعید می‌بود و چه بسا اصلا رخ نمی‌نمود. اما پیامبر (ص) چگونه این کار را به انجام رساندند؟

پژوهشگران بسیاری داریم که به سیاست در آغاز استقرار اسلام پرداخته باشند؛ دراین میان، زنده یاد داوود فیرحی جایگاهی ویژه دارد. این استاد علوم سیاسی، که به ویژه به پژوهش در اندیشه سیاسی اسلام اهتمام داشت، چندین کتاب و مقاله دراین زمینه پدید آورده است که در کنار یکدیگر تصویری کمابیش منسجم و واضح از آنچه گفتیم نشان می‌دهند؛ ازاین جمله اند «قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام»، «دولت اسلامی و تولیدات فکر دینی»، «نظام سیاسی و دولت در اسلام»، «تاریخ تحول دولت در اسلام».

با درگذشت ناگهانی فیرحی براثر ابتلا به کرونا، به نظر می‌رسید که متأسفانه سلسله پژوهش‌های او گسسته باشد، اما خوشبختانه، خیلی زود، «پژوهشکده اندیشه دینی معاصر» گردآوری و تنظیم و نشر میراث او را برعهده گرفت و مانع از قطع این زنجیره شد. از کار‌های این پژوهشکده دراین زمینه می‌توان به تنظیم و انتشار «عاشورا: فساد و اصلاح» اشاره کرد و البته به «پیامبری و قرارداد»، که آخرینِ آن هاست و تعدادی از درس گفتار‌های فیرحی را دربردارد.

فیرحی در طرح نامه این کتاب نوشته بوده است: «تحلیل ماهیت دولت پیامبر (ص) اهمیت زیادی برای نواندیشی دینی، تجدد سیاسی و اصلاح نهاد دولت در ایران و دیگر جوامع اسلامی دارد، اما اکثر دولت پژوهی‌ها در جهان اسلام، بی آنکه به سیره حکمرانی پیامبر اکرم (ص) توجه نمایند، به سنت خلفای راشدین و یا اندیشه‌های کلامی شیعه ارجاع می‌دهند و ماجرای سقیفه و سنت سیاسی مبتنی بر این واقعه را مرجع ارزیابی دولت قرار می‌دهند.

بدین سان، ماهیت دولت پیامبر (ص) و سیره حکمرانی ده ساله او مورد ‘غفلت سیستماتیک’ قرار گرفته و چندان درمعرض پژوهش و ارزیابی قرار نداشته است. مطالعات چندساله و نیز چند ترم تدریس در حوزه ‘سیره سیاسی پیامبر اسلام (ص) ’ نشان می‌دهد که این شیوه حکمرانی، به طور بنیادی، بر الگوی قرارداد استوار است. قرارداد‌ها و پیمان‌های موجود از پیامبر اسلام (ص) چنان تعدد و تواتر دارند که دولت آن حضرت را می‌توان ‘دولت قراردادی’ نامید. این پژوهش به کاوش در این اسناد و الگوی حکمرانی در سنت پیامبر (ص) می‌پردازد.»

«پیامبری و قرارداد» با عنوان فرعی «نظریه‌ای درباره سیره حکمرانی پیامبر اسلام (ص)، براساس الگوی قرارداد» آخرین پروژه نویسنده بوده است که با درگذشت او ناتمام مانده است. بنابه آنچه تنظیم کننده کتاب نوشته است، نویسنده از زمان انتشار «تاریخ تحول دولت در اسلام» (۱۳۸۵) ایده چنین کتابی را در سر داشته و پیوسته آن را می‌پرورانده است. 

در ادامه حتما بخوانید جایگاه علوم شناختی در دین‌شناسی

فیرحی در هر فرصتی از بیان نظریات خود دراین زمینه استفاده می‌کرده، اما طی سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹، در سه دوره پیاپی، تحت عنوان «سیره سیاسی پیامبر»، در دانشگاه تهران، درس گفتار‌هایی (مجموعا در ۳۰ جلسه) عرضه داشته است که صورت کمابیش نهایی اندیشه‌های او را بازمی نمایانده است؛ و کتاب «پیامبر و قرارداد» محصول پیاده سازی و تنظیم همین درس گفتارهاست که در سه بخش «دوره اول» و «دوره دوم» و «دوره سوم» تدوین شده است. محققْ این کار را به گونه‌ای انجام داده که نیازمند دست کاری‌های اساسی نباشد؛ کار او منحصر به برخی حذف‌ها و جابه جایی‌ها بوده است.

نگاهی به عنوان جلسات این درس گفتار‌ها برای آشنایی با اندیشه‌های پژوهشگر و نیز محتوای کتاب سودمند می‌تواند بود. با نگاه به این عنوان ها، آنچه پیش از هرچیز به نظر می‌آید و از عنوان کتاب نیز تاحدی روشن است درنظرگرفتن اتفاقات دوران حکمرانی پیامبر (ص) همچون «قرارداد» و توضیح و تبیین آن‌ها براین اساس است. («قراردادگرایی»، در معنای امروزین و رایج آن ــ با آسان گیری ــ عبارت است از رفتار اجتماعی براساس توافق عمومی، که به ویژه در اخلاق و سیاست بسیار پرطرف دار و معمول است.) 

جلسات دوازده گانه «دوره اول» ازاین قرارند: «مفهوم سیره و استعاره راه»، «اعتبار و حجیت سیره»، «سیره اقتدارگرا یا دموکراتیک»، «سنت قرارداد در شبه جزیره عربستان»، «پیامبر (ص) و پیش نویس قرارداد مدینه»، «حضور و مشارکت یهودی‌ها در قرارداد مدینه»، «برخی نکات مهم در قرارداد مدینه»، «پیامد‌ها و نتایج قرارداد مدینه»، «از قانون اساسی مدینه تا صلح حدیبیه»، «ماهیت و تیپ قرارداد‌ها پس از پیمان صلح حدیبیه»، «قرارداد صلح طائف»، «از قرارداد طائف تا رحلت پیامبر (ص)».

«پیامبری و قرارداد: نظریه‌ای درباره سیره حکمرانی پیامبر اسلام (ص)، براساس الگوی قرارداد (درس گفتار‌های داود فیرحی)»، تنظیم و تحقیق: اکبر محمدی، نشر نی، ۱۴۰۳، ۴۴۰ صفحه، ۳۸۰هزار تومان.