۲۳۵ سال با سناباد

هما سعادتمند /شهرآرانیوز - مشهد در هر دوره و عصر، تاریخی شنیدنی دارد. این شهر در دوران حکومت دو قرن‌ونیمی صفویان، محل تاخت‌وتاز اقوام بیگانه بوده است، از همین‌رو شرح ویرانی‌هایش بسیار است، اما دستش از دامان آبادانی هم کوتاه نبوده است، زیرا درکنار همه این نابسامانی‌های سیاسی، رسمی شدن مذهب تشیع در ایران، اقدامی بوده است که مسیر آباد شدن و مرکزیت یافتن مشهد به‌عنوان شهری مذهبی را هموار می‌کند. درواقع مشهد با روی کار آمدن صفویان است که به مشهد‌الرضا (ع) تبدیل و نقطه پرگارِ دایره اهل دل می‌شود. سالروز درگذشت شاه‌اسماعیل اول صفوی، بهانه‌ای شد تا در سطر‌های پیش‌رو به اوضاع مشهد در این عصر بپردازیم.


صفویان و رونق اقتصادی مشهد
«مسیو فریزر» اسکاتلندی در سفرنامه‌اش به این نکته اشاره می‌کند که: «تا ابتدای سلطنت صفویه، مرقد مطهر حضرت رضا (ع) زیارتگاه بزرگی نشده بود، اما بعد از آن ازآنجاکه سلاطین این حکومت به مذهب خود بسیار متعصب بوده و در اعتلای شعائر مذهبی خود کمال سعی را می‌نموده‌اند، بار‌ها به مشهد آمده، کمر به همت و آبادی این شهر می‌بندند، از این‌رو عمارت‌های اینجا رو به فزونی نهاده، اهالی از اطراف به مشهد نقل مکان کرده، در اینجا سکنا می‌گزینند.» در این دوره علاوه‌بر آبادانی تدریجی شهر، راه‌های تجاری هم گسترش پیدا می‌کنند تا در ادامه مشهد سوای اینکه شهری مذهبی است، به یکی از شاه‌راه‌های اقتصادی ایران هم تبدیل شود، آن‌چنان که بنا بر نوشته سیاحان خارجی، بازار‌های مشهد به آیینه جهان‌نمای زنده‌ای از ملل مختلف شرق تبدیل می‌شود. «تامسون» در این باره می‌نویسد: «در مواقع صلح در مشهد همه‌روزه کاروان‌هایی از بخارا و بلخ و بدخشان و قندهار و هند وارد می‌شوند و بیش از ۹۰کاروانسرا در مشهد وجود دارد و بازار‌های آن بسیار غنی و دلباز هستند.» براساس این اسناد، پشم، قماش رنگارنگ و پوست و گوشت دامی از مهم‌ترین محصولات خراسان در این دوره بوده‌اند که جنبه صادراتی هم داشته اند.

همچنین شاید برایتان جالب باشد که بدانید فیروزه خراسان و معادن آن در عصر صفویان، کشف می‌شود و به بهره‌برداری می‌رسد. بیشتر سیاحان این دوره، فیروزه مشهد را نامدارترین تولیدات معدنی خراسان می‌دانند.

 

«تاورنیه» استخراج این سنگ قیمتی را در چهارمنزلی مشهد از کوهی به نام فیروزکوه می‌نویسد.


صفویان و عمران و آبادی شهر
علاوه‌بر رونق اقتصادی، صفویان در مشهد دست به اقدامات عمرانی می‌زنند که زندگی در مشهد را به زندگی در شهری پیشرفته در آن روزگار بدل می‌کند. نخستین اقدام صفویان در این دوره، ساختن برج‌وبارو گرداگرد شهر است.

 

ازآنجاکه مشهدِ این روزگار مدام هدف تاخت‌وتاز ازبک‌ها و دیگر اقوام همسایه قرار می‌گرفته، سلاطین صفوی برای افزایش امنیت دفاعی شهر، بارویی مستحکم برای آن می‌سازند که بقایای آن تا زمان معاصر پابرجا بود. این بارو همچنین سبب شد گسترش کالبدی شهر مشهد، محدود شود و شکلی مانا به خود بگیرد. پیدایش محلات بزرگ، دروازه‌ها و احداث خیابان در دل مشهد، از دیگر اقداماتی است که در این دوره به سرانجام می‌رسد.

البته با گسترش شهر و افزایش جمعیت و آمدوشد کاروان‌های تجاری و رونق سفر‌های زیارتی، مشهد به‌مرور در این دوران با مشکل کمبود آب روبه‌رو می‌شود، اما سلاطین صفوی اجازه نمی‌دهند این موضوع آبادانی مشهد را تهدید کند. شاه‌عباس صفوی برای رفع این مشکل تصمیم می‌گیرد آب چشمه گل‌اسب را که پیش‌تر به اهتمام امیرعلی‌شیر نوایی به مشهد منتقل شده بود، با احداث گذرگاهی عریض در دل شهر مشهد به جریان اندازد که بعد‌ها به نهر بالاخیابان معروف شد.

او همچنین سال‌ها بعد، پس از سرکوبی ازبک‌ها به خراسان می‌آید و وقتی می‌بیند این قوم همه طلا‌ها و وسایل باارزش حرم مطهر رضوی را غارت کرده‌اند، تصمیم می‌گیرد چندی در شهر بماند و تعمیر و مرمت ابنیه آستان قدس رضوی را به سرانجام برساند. او زمستان سال ۹۷۳ شمسی پس از نصب دو در مرصع به جواهرات، در حرم، به اصفهان بازمی‌گردد.

 

از دیگر اقدامات شاه‌عباس صفوی در این دوره، بازگرداندن قطعه الماس باارزشی است که پیش‌تر عبدالمومن‌خان ازبک از حرم مطهر رضوی ربوده بود. طبق مکتوبات تاریخی، در سال ۹۸۰ شمسی یار محمدمیرزا که از شاهزادگان ازبک بود، در اصفهان به خدمت شاه‌عباس می‌رسد و الماس گران‌بهایی را به او پیشکش می‌کند. همان هنگام معلوم می‌شود که این الماس از نذور سرکار فیض‌آثار بوده که در هجوم عبدالمومن‌خان ازبک به دست آن‌ها افتاده است. شاه‌عباس صفوی الماس را برداشته، پس از فتوای علمای دین، آن را می‌فروشد و از پول آن چند قطعه ملک مرغوب می‌خرد و آن‌ها را وقف روضه منوره رضوی می‌کند.

 

او همچنین به تعمیرات اساسی در حرم مطهر دست می‌زند و صحن را توسعه می‌دهد. بنای مدارس دینی در اطراف حرم، طلاکاری گنبد مطهر، مرمت مزار خواجه‌ربیع و تعمیر عمارت قدمگاه نیشابور، از دیگر کار‌های شاهان صفوی برای توسعه و آبادانی مشهد است.

منبع: کتاب مشهد از نگاه سیاحان، انتشارات آستان قدس رضوی، تاریخ مشهد از احمد ماهوان، نگاهی به جغرافیای تاریخی شهر مشهد، تالیف سیدمهدی سیدی‌فرخد