گزارشی از رواج شیوه‌های متفاوت عزاداری که در فضای مجازی شکل گرفت

شهرآرانیوز - دهه اول محرم، خانه آقاجان حال‌وهوای دیگری داشت. پیرمرد، مثل همیشه مهربان بود، اما خنده به لب‌هایش نمی‌آمد. بچه‌ها حساب کار دستشان بود و می‌دانستند یکی‌دو ساعت مانده به غروب، باید حیاط و ایوان را آب‌وجارو کنند و موکت بیندازند. بوی نمی‌که به هوا بلند می‌شد، جان می‌داد برای کشیدن نفس‌های عمیق. کناره‌ها، پهن و پشتی‌ها چیده می‌شد. نزدیک درخت توت هم جای سماور و سبد استکان‌های کمرباریک و نعلبکی بود. آشیخ عبدالعظیم، روضه‌خوان قدیمی خانه آقاجان، همیشه قبل از اذان مغرب، حاضر و آماده بود. تا نماز می‌خواند و یکی‌دو استکان چای می‌خورد، همسایه‌ها هم یکی‌یکی سرمی‌رسیدند. مادربزرگ مهمان‌ها را جور دیگری احترام می‌کرد. پیش پایشان بلند می‌شد و گرم، حال‌واحوال می‌کرد. می‌گفت این‌ها عزادار سیدالشهدا (ع) هستند.

«ای شه کربلا سلام‌علیک، سلام‌علیک/‌ای سر از تن جدا سلام‌علیک، سلام‌علیک...» صدای خسته آشیخ که توی حیاط می‌پیچید، صدای گریه‌ها به آسمان شب بلند می‌شد. سال‌ها بود که همین شعر‌ها را می‌خواند، اما معلوم نبود چرا چیزی از سنگینی غمی که در آن است، کم نمی‌شود.

سال‌ها از رفتن آقاجان‌ها و مادربزرگ‌ها می‌گذرد، اما حافظه شهر، از خاطرات روضه‌های بی‌ریای آن‌ها پر است؛ از آشیخ‌هایی که خودشان زودتر و بیشتر از پامنبری‌ها‌یشان گریه می‌کردند، از دعا‌هایی که راه آسمان را خوب بلد بودند، از چشم‌های به اشک‌نشسته و گره‌هایی که به برکت روضه ابوالفضل (ع)، بی‌بهانه باز می‌شدند.

از یکی‌دو ماه پیش به این‌سو، تا حرف محرم به میان می‌آمد، دل‌شوره برمان می‌داشت که امسال با این بیماری خانه‌خراب، چه کنیم؟ تکلیف نذر‌ها و روضه‌هایمان چه می‌شود؟ خاطرات کودکی‌هایمان را مرور می‌کردیم؛ سینه‌زنی‌ها، دیگ هم زدن‌ها، حاجت گرفتن‌ها و با غصه از خودمان می‌پرسیدیم: یعنی بساط عزای آقا پهن‌نشده، جمع می‌شود؟
ولی محرم کرونایی امسال، ثابت کرد که ماجرا، فراتر از چارچوب‌های ذهنی ماست.

محدودیت‌های کرونا، موجی از پویش‌های کتاب‌خوانی با موضوع محرم را به راه انداخت. این پویش‌ها هدفی مشترک داشت و آن، ساده کردن انتخاب کتاب‌های بامحتوا و خوش‌خوان برای مخاطب بود. «سفیر حسین (ع)» نام یکی از این پویش‌ها بود که با هدف معرفی کتاب‌های برگزیده، در هیئت‌ها و مساجد به راه افتاد. دو امام مجاهد، ماه به روایت آه، آفتاب در حجاب و بچه‌های فرات، تعدادی از ۱۰۰ جلد کتابی بود که در این پویش معرفی شد و ناشران معتبر کشور مانند نیستان، جمکران و... که کارشان نشر کتاب‌های مذهبی است، آن‌ها را به چاپ رسانده اند.

فهرست ناشرانی که برای کتاب‌های محرمی خود تخفیف گذاشتند، بی‌شمار بود. کتاب، تخفیف و محرم کلیدواژه‌هایی بود که با وارد کردن آن‌ها در جست‌وجوگرها، به چند پیشنهاد خوب دست پیدا می‌کردید.

«کتابرسان، شبکه توزیع جهادی کتاب» به نشانی ketabresan_net@ در اینستاگرام، گروه دیگری بود که براساس نذری فرهنگی، کتاب‌ها را با ۳۰ درصد تخفیف دراختیار کتاب‌خوان‌ها قرار می‌داد. این شبکه جهادی که در مشهد مستقر بود، برای محرم امسال و جهت دادن به نذور، برنامه‌ای ترتیب داد تا با کاهش هزینه ارسال کتاب، تعداد کتاب‌خوان‌های کشور افزایش پیدا کند. کسانی که در این طرح فرهنگی شرکت می‌کردند، بخشی از هزینه ارسال کتاب به نقاط مختلف کشور را تقبل می‌کردند، به‌طوری‌که درنهایت، مرسوله با هزینه‌ای ۲ هزار تومانی به دست خریدار می‌رسید.

زنگ در خانه به صدا درمی آمد. یکی از همسایه‌ها منتظر بود تا ظرف شله‌زرد، یک کاسه آش‌رشته داغ، پلوخورشت یا دیکچه نذری را تقدیمتان کند.

اما امسال کرونا نگذاشت شاهد این دست اتفاق‌های خاطره‌انگیز و خوشایند باشیم. از برپایی ایستگاه‌های صلواتی و سفره‌هایی که هیئت‌ها به عشق امام‌حسین (ع) پهن می‌کردند، هم خبری نبود، با این حال کسانی که به‌دنبال کار خیر هستند، درست مانند آب، راهشان را پیدا می‌کنند. دستگیری از نیازمندانی که بیش از همیشه به کمک دیگران نیاز داشتند، یکی از این شاهراه‌های خیراندیشانه بود که برای اجرای آن، شهرداری مشهد با همکاری کمیته امداد امام (ره)، شورای هیئات مذهبی استان و مراکز نیکوکاری پیش‌قدم شد. #۱*۸۸۷۷* راه پیوستن به پویش اطعام حسینی بود.

نذر ماسک از دیگر نذر‌های پرتکرار این روز‌ها بود که به نیت سلامتی عزاداران سیدالشهدا (ع) ادا شد؛ به‌طور مثال در یکی از هیئت‌های شهرمان، خیّری گمنام بیش از ۱۵۰۰ ماسک را برای مصرف در شب‌های محرم اهدا کرد. تعدادی از شرکت‌های دانش‌بنیان نیز برای اهدای ماسک به هیئت‌ها، داوطلب شدند. همچنین علاوه بر کارکنان شهرداری مشهد که پویش «همدلی» را راه‌اندازی کردند، از شهرداری منطقه ۱۱ خبر رسید که پویش «فضل حسینی» با هدف کمک به آزادی زندانیان، به راه افتاده است. در کنار این‌ها یکی از موسسات خیریه خوش‌نام در شهرمان، با جمع‌آوری کمک‌های خیران ایستگاه‌های سیار روضه‌خوانی راه‌اندازی کرد؛ مشابه برنامه‌ای که در تهران با عنوان «منبر سیار» برقرار بود. توزیع مواد غذایی خشک بین خانواده‌های آبرومندی که با کرونا، بی‌درآمد مانده بودند، از دیگر راه‌های جایگزین برای نذر‌های محرم و صفر بود.

کرونا و کاهش ذخایر خونی، عده‌ای از شهروندان را به پیوستن به پویش «نذر خون، از تاسوعا تا اربعین حسینی» مجاب کرد. همانطور که تجربه سال‌های پیش می‌گفت پایگاه‌های انتقال خون در دهه اول محرم میزبان همشهریان زیادی بودند.

دیروز، زیر سقف حسینیه و مصلی و مسجد و امروز، زیر سقف آسمان؛ عزاداری سیدالشهدا (ع) که حدومرز نمی‌شناسد. حالا که تکثیر مجالس روضه را در حیاط خانه‌ها، کوچه‌ها، بوستان‌ها، ورزشگاه‌ها و فضای مجازی دیدیم، معجزه زنده ماندن این قیام تا قیامت، ملموس‌تر شده است. با گذشت چند روز از دهه اول محرم، ایده‌ها برای سبک‌های نو در عزاداری و نذری، منسجم‌تر از قبل، رنگ اجرا به خود گرفتند.

 

یکی از این ایده‌ها که کار مردم و هیئت‌ها را آسان کرده بود، سامانه «تکیه» بود که با شعار «تکیه‌ای بدون زمان و مکان» فعالیت می‌کرد. خوبی کار با آن، رایگان بودن اینترنت برای دانلود و آپلود فیلم‌های سخنرانی و مداحی بود، با این حال بررسی سامانه نشان می‌داد که هیئت‌های مشهدی استقبال چندانی از آن نکردند. با بارگذاری فیلم در «تکیه»، امکان پخش زنده (لایو) در آپارات، روبیکا، سروش‌پلاس و چند نرم‌افزار و سامانه دیگر فراهم می‌شد. اطلاع‌رسانی درمورد برنامه‌های پیش‌رو و درج زیرنویس برای فیلم‌ها، از دیگر قابلیت‌های آن بود.

«هیئت آنلاین» سامانه‌ای دیگر با قابلیت‌های مشابه به نشانی heyatonline.ir بود. مزیت هر دو سامانه، فرصت برابری بود که دراختیار هیئت‌های کوچک و بزرگ قرار می‌داد. اگر شب‌ها حوالی ساعت ۲۰ به این سامانه مراجعه می‌کردید، با ده‌ها مجلس روضه مواجه می‌شدید و خودتان انتخاب می‌کردید که در گوشه تکیه‌ای کوچک در شهرستانی دورافتاده، به عزاداری بپردازید یا در جمع چندهزار عزاداری باشید که به‌صورت زنده، برنامه فلان هیئت شناخته‌شده را دنبال می‌کنند.

اختصاص اینترنت رایگان به ۱۱۸۴هیئت عزاداری در کشور، درکنار اینترنت رایگان برای همراهی آنلاین با هیئت‌ها در روبیکا، از دیگر تمهیداتی بود که برای غلبه بر محدودیت‌های کرونایی محرم امسال، درنظر گرفته شد.

از میان انبوه بستر‌های مجازی برای دسترسی ساده‌تر به مجالس روضه، می‌توان از صفحه ویژه محرم در پیام‌رسان سروش به نشانی sapp.ir/page/moharram۱۴۴۲ نام برد که با پخش زنده مراسم از حرم امام‌حسین (ع) و حضرت ابوالفضل (ع)، مرهم دل‌های مشتاق و جامانده از سفر کربلا شده. مراجعه به این نشانی، کانال‌های بسیاری از خطیبان و مداحان سرشناس را در دسترستان قرار می‌داد.

ماجرای کربلا و ریشه‌های آن، آن‌قدر ناب و عمیق است که نیازی به بستن هیچ پیرایه‌ای نداشته باشد. زدودن خرافه‌ها به‌عنوان نگرانیِ همواره عاشقان سیدالشهدا (ع)، به ابتکار برخی فعالان فضای مجازی، در معرفی مقتل‌های معتبر، منجر شد تا محرم کرونایی امسال، فرصتی برای تعمیق باور‌ها درباره قیام امام حسین (ع) باشد.

از میان افراد و گروه‌هایی که برای این هدف تلاش می‌کردند، می‌توان به حجت‌الاسلام محمدرضا زائری اشاره کرد. او در صفحه اینستاگرام خود، کتاب «مقتل ابومخنف» را به‌عنوان قدیمی‌ترین و مطمئن‌ترین متن تاریخی از حادثه کربلا معرفی کرد. این کتاب که به کوشش حجت‌ا... جودکی گردآوری شده است، روایت‌های طبری از مقتل ابو‌مخنف را براساس ترتیب زمانی و با پیرایش از حشو و زوائد، تنظیم کرده و خریدِ باتخفیف این کتاب را پیشنهاد داد. در این صفحه، هر شب ساعت ۲۲ بخش‌هایی از این مقتل بازخوانی می‌شد.

«صبح تی‌وی» هم نام حسینیه‌ای مجازی در فضای اینستاگرام بود که بنا دارد در ماه‌های محرم و صفر، هر روز با یک منبر، روضه و مقتل‌خوانی، دل‌های عزاداران حسینی را به شناخت حضرت، متبرک کند.

برای آن‌ها که با خواندن شعر‌های محرمی، در دل شور می‌گیرند، «رسم دعبل» فرصتی ناب است. این برنامه از ابتدای محرم شروع شده و تا شهادت امام‌سجاد (ع) (۱۱ شهریور) ادامه دارد. شاعران آیینی جوان و پیش‌کسوت نام‌آشنا در این برنامه که هر روز ساعت ۱۸ برگزار و از اینستاگرام معاونت تبلیغات آستان قدس رضوی به نشانی razavi_aqr_ir@ به‌صورت زنده پخش می‌شود، به زبان قافیه و ردیف، عزاداری می‌کنند.

با چنین حرکت‌های خوبی بود که دهه اول محرم را گذراندیم و نشان دادیم «این دستگاه تعطیل ناشدنی است.»