نگاهی به تاریخچه سربازگیری در ایران
بازخوانی تاریخ قشون‌گیری در دوره پهلوی اول که واکنش‌های تلخ بسیاری را به‌دنبال داشت.
هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ تفنگ روی شانه گذاشتن و بند پوتین را محکم بستن، مرد شدن و گذر کردن از زیر قرآن و کاسه آب و گلابی که دست لرزان مادر بالای سر گرفته، بخشی از خاطرات همه آن‌هایی است که پسوند سرباز دنباله نامشان می‌نشیند تا مدافع خاک وطن باشند و رسم جان‌فدایی را بیاموزند.
تاریخچه سربازگیری در ایران
طبق مکتوبات تاریخی، از قدیمی‌ترین ادوار باستانی، ارتش ایران همواره از دو دسته سپاهیان ثابت و سپاهیان موقت تشکیل شده است. حکام ولایات و شاهزادگان حاکم نیز همواره عده‌ای قشون ولایتی و ثابت داشته‌اند و در هنگام ضرورت نیز می‌توانستند عده‌ای سوار تجهیز کنند. در دوره قاجاریه براساس شواهد و مدارک تاریخی نیز همین روال رایج بوده است. در گزارش‌های سیاحان خارجی و مأموران بیگانه در ایرانِ این عصر نظیر «بن‌تان»، «جمیز موریه» و «دورویل» نیز به وجود سواران منظم و غیرمنظم در این دوره اشاره شده است.
«سرتیپ گاردان» رئیس هیئت نظامی فرانسه که در سال ۱۲۲۲ قمری براساس قرارداد فین‌کن‌اشتاین به ایران آمده بود در گزارش مبسوط خود به الزام ایلات در دادن تعداد معینی سوار به دولت اشاره کرده است. «جهانگیرقائم‌مقامی» با استناد به اسناد موجود در آرشیو ارتش فرانسه درباره نحوه سربازگیری در ایرانِ اواخر دوره فتحعلی‌شاه می‌نویسد: «نحوه سربازگیری در ایران به شکل ملوک‌الطوایفی بوده است. به این شکل که هر استان و شهرستان به استثنای چند شهر عده‌ای سوار با اسب بدهد و اگر سربازی فرار کند یکی از بستگانش را به جای او به سربازی خواهند برد.»
خرید سربازی: ۱۵ تومان
در اسناد دیگری که از این دوره به جا مانده، شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد اگر منطقه‌ای به هر دلیلی از فرستادن سرباز اجتناب می‌کرده، باید به ازای هر سرباز مبلغی وجه نقد به عنوان پیشکش به خزانه پادشاه یا ولیعهد پرداخت کند. در برابر این، دولت نیز برای ترغیب سربازان به خدمت، آن‌ها را از پرداخت مالیات سالانه اراضی و احشام معاف می‌کرده است. مبلغ این مالیات در حدود ۱۵ تومانِ آن روزگار بوده است. در ضمن به هر سرباز برای تأمین معاش خانواده مقداری برای کشت و زرع در روستایی که اهل آنجا بوده، می‌داده اند. جیره روزانه سربازان نیز روزی یک من جو، ۲ من کاه و یک چارک گندم بوده است. در فصل بهار به اسب‌ها علف تازه نیز تعلق می‌گرفته است. تا پایان سلطنت محمدشاه قاجار در سال ۱۲۶۴ قمری تقریبا شیوه سربازگیری در ایران به همین منوال یعنی به صورت داوطلب و اجباری انجام می‌شد.
پاداری و علاقه‌گیری
با به سلطنت رسیدن ناصرالدین شاه، امیرکبیر برای سامان‌دهی تعلیم و تربیت نیرو‌ها و همچنین به سبب هزینه زیادی که نگهداری سپاهیان دائم و داوطلب به دولت تحمیل می‌کرده، مجموعه مقرراتی را تحت عنوان قانون «بنیچه» به اجرا می‌گذارد که اساس آن برحسب داوطلب و استخدام سربازان موقتی به صورت اجباری قرار داشته است. براساس قانون بنیچه امیرکبیر برای مملکت ۳۰ هزار قشون حاضرالسلاح و ۶۰ هزار نفر ذخیره در نظر گرفته بوده که این سربازان از میان رعایای پادار؛ یعنی افراد صاحب ملک و حشم انتخاب می‌شده‌اند و اگر رعیتی که برای خدمت سربازی تعیین می‌شدو پادار نبود، آن چند نفر پادار باید ۱۰۰ تومان به صورت سرشکن جمع‌آوری می‌کرده و برای خرید ملک و حشم به آن رعیت سرباز می‌داده‌اند.
به این پول «علاقه» می‌گفته‌اند که در رهن دولت می‌مانده تا اگر سربازی اسلحه دولت را می‌دزدیده یا از بین می‌برده، غرامت آن به این شیوه جبران شود. همچنین در مدت خدمت سربازی یک نفر از اهالی ده به نام «همپا» معین می‌شده که در غیاب سرباز مشمول به امور رعیتی او رسیدگی می‌کرده است. این فرد نیز از پرداخت مالیات سرانه معاف بوده است. طبق اسناد موجود در این دوره ۱۲۰۴۹ سرباز به صورت بنیچه از خراسان به خدمت سربازی فرستاده شده‌اند.
ایجاد قراولخانه مشهد
افزون بر این در دوران صدارت امیرکبیر برای ایجاد نظم و تأمین امنیت جانی و مالی ۴۰ قراولخانه (سربازخانه) در نقاط مختلف دارالخلافه تهران دایر می‌شود. همچنین حکومت در ادامه، ۳۰ قراولخانه در مشهد و دیگر شهر‌ها به تناسب جمعیت می‌سازد. در اسناد تاریخی، اتاق محل اقامت و پاسداری سربازان در قراولخانه‌ها بد، تفنگشان بد و لباس و حقوقشان بد توصیف شده است. در مشهد قراولخانه‌ها اغلب بیرون حصار شهر قرار داشته‌اند که با گسترش شهر در دوره پهلوی بیشتر آنان در خیابان ارگ متمرکز می‌شوند. در این دوره خراسان دارای ۳۴ هنگ نظامی بوده است.
اجباری شدن خدمت سربازی
سرانجام قانون خدمت نظام اجباری در ۱۶ خرداد ۱۳۰۴ خورشیدی به تصویب مجلس شورای ملی می‌رسد. به موجب ماده اول این قانون، همه اتباع ذکور ایران، اعم از نفوس شهری و روستایی و ایلات و افراد ساکن خارج از کشور، از ابتدای سن ۲۱ سالگی به خدمت سربازی موظف می‌شده‌اند و مدت خدمت نیز ۲ سال بوده است. از آنجا که این امر نیازمند آمار دقیقی از افراد کشور بوده ابتدا ادارهای به نام «اداره کل احصائیه و سجل احوال» تشکیل می‌شود و برای تعیین تعداد جمعیت کشور و ثبت‌احوال آنان نیز قانونی به تصویب مجلس شورای ملی می‌رسد. پس از این با تصویب قانون خدمت اجباری، دایره سربازگیری و نظام اجباری نیز در سازمان قشون تأسیس می‌شود. این دایره در سال ۱۳۰۵ به اداره نظام وظیفه تغییر نام می‌یابدو در سال ۱۳۰۷ با عنوان اداره نظام وظیفه عمومی معرفی می‌گردد.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
