مروری بر تاریخ رسانه ویژه کودکان در مشهد | ۱۲۷ سال کودک نویسی در مجلات مشهد

لیلا کوچک زاده | شهرآرانیوز؛ پیدایش رسمی نشریات کودک و نوجوان در ایران و خراسان را می‌توان از دوران مشروطه دانست. زمانی که نوگرایان از طریق نشریات، نظر و دیدگاه خود را بین مردم بیان می‌کردند و یکی از اهدافشان بهبود زندگی کودکان و بهسازی آموزش و پرورش و حتی سوادآموزی بود.

درواقع هم زمان با انتشار روزنامه‌های فارسی، سرپرستان و سردبیران نشریات برای افزایش مخاطبان خود و جلب توجه خوانندگان، سعی کردند مطالبی را برای این گروه‌های سنی نیز بگنجانند. البته این روند به صورت اخباری درباره کودکان یا مطالب پاورقی و گنجاندن بخش ویژه کودکان در نشریات بزرگ سالان بوده است و نشریات جدی کودکان در ایران و مشهد را باید بعد از دهه ۴۰ جست وجو کرد.

تمام این نشریات که تعداد آن‌ها طبق گفته سرپرست و رئیس اداره مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی بیش از ۳۶۰ عنوان نشریه تخصصی و نیمه تخصصی در حوزه کودک است، در آرشیو مطبوعات این مجموعه نگهداری می‌شود که قدیمی‌ترین شان «سراج اطفال» مربوط به سال ۱۲۹۷ خورشیدی و جدیدترین آن مجله «هوپا و تمشک مهربان» است. هم زمان با روز جهانی کودک، با ابراهیم حافظی سرپرست و رئیس اداره مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی و جمیله جهانی، کارشناس سازماندهی و آماده سازی مطبوعات، به تاریخ نگاری نشریات کودک و نوجوان در ایران و مشهد پرداخته ایم.

کودک مشهدی در اولین روزنامه رسمی ایران

اگر قرار باشد «وقایع اتفاقیه» را اولین روزنامه رسمی ایران بدانیم که در سال ۱۲۶۷ قمری (۱۲۲۹ خورشیدی) با دستور ناصرالدین شاه و به همت امیرکبیر در تهران منتشر شد، در سال اول و در بیست و نهمین شماره همین روزنامه، نوشته‌هایی درباره کودکان، بیماری هایشان، اخبار مدرسه دارالفنون، حوادث، اتفاقات و چاپ اعلان کتاب برای کودکان از جمله اولین مطالبی هستند که در این روزنامه دیده می‌شود و می‌توان آن‌ها را سرآغازی برای نوشتن درباره کودکان دانست.

جالب اینجاست که در این نوشته ها، چند خبر هم درباره کودکانی از مشهد دیده می‌شود. متن اولین خبر چنین است: «در شهر مشهد، شخصی با زن خود دعوا کرده، در ماه گذشته رمضان المبارک زن قهر کرده و از خانه بیرون رفته است، طفلی کوچک داشته اند مادرش چنان تصور کرده است که در خانه مانده است در نزد پدرش و پدرش چنان دانسته که همراه مادرش بیرون رفته است. بعد از یک شبانه روز که زن به خانه آمده و با شوهر صلح کرده، به فکر طفل افتاده اند، معلوم شده است که در نزد هیچ کدام نبوده به جست وجو که بر آمده اند او را در میان چاه آب زنده و سالم یافته اند.»

درباره خبر‌های دیگر مربوط به مشهد و خراسان هم، ابراهیم حافظی، سرپرست و رئیس اداره مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی به سه مورد اشاره می‌کند. از جمله خبری درباره شلیک گلوله غیرعمدی یک کودک به مردی عالم و فاضل به نام غلامحسین ترشیزی نامی که موجب مرگ او می‌شود. خبر آوردن طفل یک ماهه و عجیب الخلقه به مشهد برای مداوا که سر او به بزرگی هندوانه و گردن او به باریکی انگشت و چشم‌های او بسیار ریز است و پس از سه روز در مشهد فوت می‌شود. یک خبر هم از کودک ۱۰ ساله سبزواری است که در آب غرق می‌شود. دفنش می‌کنند، اما مردم درمی یابند زنده است، اما خانواده اش دیر به دادش می‌رسند و از بین می‌رود.

اخبار کودکان در ادب مشهد

در مشهد هم که روزنامه نگاری رسمی پیش از مشروطه و با روزنامه «ادب» و از سوی ادیب الممالک فراهانی از سال ۱۳۱۸ تا ۱۳۲۱ هجری قمری منتشر می‌شده است، اخباری با محوریت کودکان دیده می‌شود. حافظی چند مورد از این اخبار را هم برمی شمرد. در سال اول انتشار روزنامه و در شماره سوم خبری درباره کودکی هفت هشت ساله دیده می‌شود که در کارخانه مشهدی ابراهیم پای دستگاه تولید سیگار می‌ایستد.

چرخی کوچک و ظریف که در مدت سه دقیقه هزار عدد سیگار با کمک این کودک می‌پیچد. در سال دوم انتشار ادب خبری با عنوان «گرگی در‌لباس‌میش» درباره دزدی در لباس پارسایان است که با حیله، لباس کودکان مشهدی را از تنشان درمی آورده و می‌دزدیده است!

اما آن طور که حافظی می‌گوید، بعد از نشریه «وقایع‌اتفاقیه» که حدود ۶۰ سال پیش از جنبش مشروطه فعالیتش را شروع کرده است، نشریه های، چون «روزنامه‌نظامیه علمیه و ادبیه»، «ورقه ماه دارالفنون‌تبریز» از سوی نهاد‌های آموزشی منتشر می‌شدند و اخبار و مقالاتی برای کودکان چاپ می‌کردند. درواقع چاپ مقالات حوزه کودک در دوره مظفری و به ویژه پس از آغاز مشروطیت، برای جذب مخاطب رونق بیشتری گرفت. طوری که به خوبی تأثیر روزنامه‌ها و مجله‌ها در ترغیب کودکان و نوجوانان به علم آموزی را می‌توان در این دوره مشاهده کرد. بدین صورت که بیشتر مدارس یا دارای نشریه شده بودند یا اخبار آن‌ها در روزنامه‌ها چاپ شده است.

«نونهالان» نخستین نشریه تخصصی کودکان در ایران

نخستین نشریه تخصصی کودکان در ایران «نونهالان» نام داشته است که از سوی انجمن ایران -انگلیس در تهران و سال ۱۳۲۲ خورشیدی منتشر می‌شود و حاوی مطالب سیاسی ادبی بوده و مطالبی را هم برای کودکان منتشر می‌کرده است. اما یک سال پس از نونهالان، جبار باغچه بان با هدف تحریم این نشریه که آن را وابسته به انگلیس می‌دانسته، مجله‌ای به نام «زبان» را منتشر می‌کند و صفحاتی از آن را به کودکان اختصاص می‌دهد و با زبانی صمیمانه با آن‌ها سخن می‌گوید.

جمیله جهانی، کارشناس سازماندهی و آماده سازی مطبوعات با بیان این مطلب می‌گوید: در دو دهه اول حکومت پهلوی، فشار‌های سیاسی و اجتماعی موجب خفقان و رکود روزنامه نگاری است. به همین دلیل در این دوره نشریه کودک نداریم و رمان‌های عشقی و پلیسی دنباله دار در پاورقی بعضی روزنامه‌ها مورد توجه نوجوانان قرار می‌گرفته است. «روزنامه ایران» و «اطلاعات» از معروف‌ترین روزنامه‌هایی هستند که از این دست محتوا‌ها تولید می‌کرده اند.

جهانی تأکید می‌کند که گنجاندن بخش ویژه کودکان در نشریات بزرگ سالان به شکل جدی به سال‌های بعد از ۱۳۱۹ خورشیدی و بعد از برکناری رضاخان باز می‌گردد. یعنی زمانی که فضای باز مطبوعات برگشته و نشریه‌های هفتگی سرگرم کننده و خانوادگی و نشریات زنان با هدف نفوذ بیشتر بین خانواده‌ها به انتشار مطالبی درباره کودک و نوجوان می‌پردازند.

او این را هم اضافه می‌کند که در دهه ۳۰ و ۴۰ در مشهد به جز داستان‌های پاورقی که مورد توجه نوجوانان قرار می‌گرفت، روزنامه‌های «آفتاب شرق آدینه» و «خراسان بانوان» صفحاتی را برای کودکان و نوجوانان اختصاص می‌داده اند که نقاشی‌های کودکان، مطالب و داستان‌های ارسالی آن‌ها را چاپ می‌کرده اند. از دهه ۴۰ به بعد هم، گروه نشریات بزرگ سال، ستون ثابتی برای کودکان درنظر می‌گیرند و دیگر به انتشار ادبیات روزنامه‌ای برای کودکان ادامه نمی‌دهند.

نشریه کودکی که در پاساژ مهتاب چاپ شد

اما طبق داده‌های حافظی، نویسنده کتاب «تاریخ تحلیلی روزنامه ها، مجله‌ها و سالنامه‌های خراسان»، پس از دهه ۴۰، در مشهد بیش از ۳۰ نشریه تخصصی و نیمه تخصصی مرتبط با کودک و نوجوان چاپ شده که قدیمی‌ترین آن مجله «حرف‌های بچه‌های بهرنگ» است که تک شماره‌ای از آن را انتشارات «ما» در سال ۱۳۵۸ در پاساژ مهتاب چاپ کرده و به معرفی کتاب‌های مناسب کودک و نوجوان و همچنین نکاتی درباره ادبیات کودکان پرداخته است.

دو نشریه «دانش آموز» در سال ۱۳۵۸ و «پیک شکوفه ها» در سال ۱۳۶۱ نیز از قدیمی‌ترین نشریات کودک و نوجوان مشهد است. او به این هم اشاره می‌کند که نهاد‌های وابسته به دولت نظیر آموزش و پرورش، وزارت ارشاد و سازمان تبلیغات اسلامی بیشترین سهم را در بین نهاد‌های حقوقی برای انتشار نشریات حوزه کودک داشته اند و این در حالی است که اشخاص حقیقی یا ناشران بخش خصوصی نیز تلاش قابل تقدیری برای انتشار مجله‌های کودک با سهم حدود ۴۰ درصدی داشته اند.

ضمائم کودک ۳ روزنامه مشهد

سرپرست و رئیس اداره مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی، اما از نشریات مهمی که بعد از انقلاب اسلامی چاپ شده، مجلات گروه همشهری وابسته به شهرداری تهران، مجلات گروه رشد وابسته به وزارت آموزش و پرورش، مجلات شاهد نوجوان، انتظار نوجوان، کتاب ماه کودک و نوجوان، پژوهشنامه ادبیات کودک و نوجوان، سروش نوجوان، سلام بچه‌ها و شهرزاد را نام می‌برد و می‌گوید: در مشهد نیز روزنامه‌های خراسان، قدس و شهرآرا هم ضمائم و ویژه نامه‌های کودک و نوجوان را گاهی چاپ کرده یا صفحاتی از روزنامه خود را به این قشر اختصاص داده اند. روزنامه شهرآرا ویژه نامه‌های «کودکان شهر بهشت»، «مشهد شهر دوستدار کودک» و اکنون «کوله پشتی» و روزنامه خراسان ویژه نامه‌های «کودک دفاع مقدس» و «مادر و کودک» و روزنامه قدس هم ویژه نامه‌های «هشت»، «قاصدک» و «بادبادک» را چاپ کرده اند.

حافظی می‌گوید: دو مجله «اطلاعات کودکان» و «کیهان بچه ها» (۱۳۳۵ خورشیدی) از جمله مجلاتی هستند که در یک سال شروع به انتشار کردند و دو رقیب جدی و از نشریات پرطرفدار در بین بچه‌ها شدند.
انتشار «اطلاعات کودکان» در سال‌های ابتدای انقلاب اسلامی متوقف شد، ولی «کیهان بچه ها» با تمام فراز و فرودش بدون توقف تا کنون در حال انتشار بوده و همچنان پس از ۶۰ سال برای کودکان می‌نویسد.

اما موجودی آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی از نشریات حوزه کودک و نوجوان شامل ۶۱ عنوان مربوط به قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است. عمده نشریات قبل از انقلاب اسلامی بین سال‌های ۱۳۳۰ تا ۱۳۵۷ خورشیدی چاپ شده است. بقیه نشریات تخصصی و نیمه تخصصی مربوط به پس از انقلاب اسلامی است که دهه ۸۰ با ۱۱۱ عنوان رکورددار تعداد نشریه منتشر شده در حوزه کودک و نوجوان کشور است.

***

۱۳۱۹ خورشیدی
نخستین مطالب ویژه کودکان در روزنامه‌های سراسری کشور چاپ شد.

۱۳۲۲ خورشیدی
نخستین مجله تخصصی کودکان با نام «نونهالان» در ایران منتشر شد.

۱۳۳۵ خورشیدی
سال چاپ مجله تخصصی کیهان بچه‌ها که با ۶۰ سال سابقه با قدمت‌ترین مجله کودک و نوجوان ایران است که پیوسته منتشر شده است.

۱۳۵۸ خورشیدی
نخستین مجله تخصصی ویژه کودکان و نوجوانان در مشهد با نام «بچه‌های بهرنگ چاپ و منتشر شد.

دهه ۸۰ قرن‌۱۴ خورشیدی
سال‌های دهه ۸۰ در قرن ۱۴ خورشیدی رکورد انتشار مجله‌های کودک و نوجوان با ۱۱۱ عنوان شکسته شد.

***

مجله «حرف‌های بچه‌های بهرنگ» را انتشارات «ما» در سال ۱۳۵۸ در پاساژ مهتاب چاپ کرده که به معرفی کتاب‌های مناسب کودک و نوجوان و همچنین نکاتی درباره ادبیات کودکان پرداخته است.

جبار باغچه بان در سال ۱۳۲۳ خورشیدی با هدف تحریم نشریه نونهالان که آن را وابسته به انگلیس می‌دانسته، مجله‌ای به نام «زبان» را منتشر می‌کند و صفحاتی از آن را به کودکان اختصاص می‌دهد.

«سراج اطفال»، قدیمی‌ترین مجله موجود درباره کودکان در آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی است که در سال ۱۲۹۷ خورشیدی به مدیریت محمود طرازی افغانی در کابل افغانستان چاپ شده است.