جشن ولادت امام‌ هشتم (ع) به روایت اسناد آستان قدس رضوی

از صد‌ها سال پیش، ارادتمندانی بوده‌اند که در جوار امام مهربانی، شادی ایام ولادت ائمه معصوم (ع) را جشن می‌گرفته‌اند. این موضوع را می‌دانیم، ولی متأسفانه سندی که به ما بگوید چه کسانی در این جشن‌ها سهیم بوده‌اند و این جشن‌ها چگونه برگزار می‌شده است، چندان در دسترس نیست.

حتی وقتی در مجموعه ارزشمند اسناد موجود در بخش اسناد و مطبوعات آستان قدس‌رضوی جست‌وجو می‌کنیم نیز اطلاعات قابل اتکایی درباره برگزاری مراسم این روز پیش از دوره قاجار نمی‌یابیم. از مجموع اسناد موجود که از گذشته حرم به‌دست ما رسیده است، بررسی همین اسناد اندک هم نشان می‌دهد در ایام ولادت ائمه‌اطهار (ع) میزان پیه و شمع و موم و روغن منداب و سایر وسایل روشنایی، مصرف بیشتری داشته و این یعنی حرم در این ایام چراغانی می‌شده است.

همچنین تنوع غذایی در کارخانجات زواری و خدامی و تعداد مجموعه‌های پذیرایی در این روزها، افزون‌تر بوده که نشان می‌دهد اززائران حضرت پذیرایی مفصلی می‌شده است. در ادامه به بررسی چند سند می‌پردازیم که در آن‌ها، چگونگی برگزاری مراسم میلاد امام‌رضا (ع) در دوران قاجار مکتوب شده است.

در یکی از اسناد، خطاب به حاجی‌ملامحمدعلی و میرزاآقاجان که تحویلداران آستان قدس* در زمان ناصرالدین‌شاه بودند، دستور‌های لازم برای برپایی مجلس سلام داده شده است. این مراسم در تاریخ ۲۷ آذر ۱۲۶۴ خورشیدی (۱۱ ربیع‌الاول سال ۱۳۰۳ قمری) در حرم مطهر و در ایوان طلا برگزار شده است. خادمان آستانه باید سه‌ساعت‌ونیم مانده به غروب (حدود ساعت ۱۵) دو من حلوا، سه من قند برای چای و شربت، دوسیرونیم چای، یک شیشه آبلیمو، پنج من زغال و ۱۰ سیر تنباکوی شیرازی تهیه می‌کردند تا در جشن سلام استفاده شود.
*تمام درآمد‌های آستانه (اعم از نقدی و کالا) نزد تحویلدار بود. او وظیفه تنظیم و پرداخت مخارج مختلف، وجوه نقدی و کالایی خدمه و... را برعهده داشت. دریافت همه هدایا، نذور، موقوفات، جواهرات و اسباب از وظایف تحویلدار بود.

بر ورق دیگری که از عهد قاجار برای ما به یادگار مانده است، مهر چاپی حرم مطهر در سربرگ سند زده شده که در زیر آن نوشته شده است: «برات آستان قدس (ورقی برای تحویل اجناس موردنیاز)». این برات برای تدارک برگزاری مجلس سلام در ۱۱۶ سال پیش نوشته شده است. میرزاعلی‌خان منیع‌السلطنه این حکم را ابلاغ و میرزاعلی‌نقی نایب، پیشخدمت‌باشی، قبض آن را صادر کرده.

این سند را درنهایت میرزاابوالقاسم، ضابط کل اسناد آستان، بایگانی کرده است. در این برات، قند، چای روسی و قلمی، تنباکو، شیشه آبلیمو، نبات، زغال و یخ برای برپایی مراسم تدارک دیده‌اند که مبلغ آن ۳ تومان و ۲ هزار دینار برآورد شده است. معتمدالسلطان محمدحسن‌خان سرتیپ، تحویلدار آستان قدس، در این زمان بوده است.

سلام؛ یک رسم همیشگی

بیشتر اسنادی که از آن عهد بر‌جای مانده است، مربوط به برپایی مراسم سلام است. مراسم سلام که یک مجلس رسمی بود، از دوره قاجار در ایوان طلای صحن عتیق یا گنبد‌ا... وردی‌خان و با حضور متولی‌باشی، والی خراسان و سایر صاحب‌منصبان آستانه برگزار می‌شد. داستان جشن از مکاتبات و دستورات نایب‌التولیه وقت شروع می‌شد که فرمان‌های لازم برای برگزاری مراسم را می‌داد. چراغانی حرم نیز برنامه‌ای بود که خادمان آستانه حتما آن را اجرا می‌کردند. اسناد می‌گویند شب عید در ایوان طلا یا در دارالسیاده و در دو صحن حرم، چراغانی دهان‌پرکنی برگزار می‌شد تا زائران را در شادی میلاد حضرت سهیم کنند.

مخارجی نیز جدا از هزینه‌های روزانه حرم برای مراسم درنظر می‌گرفتند و آن را خرج جشن می‌کردند. در این مراسم، اسباب شربت و شیرینی و سایر ملزومات آن را تحویلداران تهیه می‌کردند و برای پذیرایی دراختیار پیشخدمت آستانه قرار می‌دادند. همچنین نواختن نقاره توسط نقاره‌چیان برای عرض تهنیت و شادیانه و دادن خلعت به برخی کارکنان آستانه- ازجمله خطیب- از برنامه‌هایی بود که به‌طور معمول تا آغاز قرن ۱۴ تغییر خاصی در آن رخ نداده است.

در سیاهه دیگری که خطاب به میرزاعلی‌اکبر مستوفی و حاجی‌ملامحمدعلی، تحویلداران آستان قدس، نگاشته شده، جشن دیگری در قرن سیزدهم خورشیدی تدارک دیده شده است. در این سند که برای شب یازدهم ماه ربیع‌الاول (بنا به نقلی میلاد حضرت رضا (ع)) است، مبلغ هشت تومان به‌همراه ۱۳۵ کیلو (۴۵ من) روغن‌چراغ را تحویلداران آستان قدس به دربان‌باشی کل آستان قدس سپرده‌اند تا در شب میلاد امام‌هشتم (ع) استفاده شود. روغن‌چراغی که به خادمان آستان قدس تحویل داده‌اند، برای این است که دو صحن مقدس حرم مطهر چراغانی شود. این برات در دهم ربیع‌الاول سال ۱۳۰۷ قمری (۱۳ آبان ۱۳۶۸) در روزگار ناصرالدین‌شاه قاجار صادر شده است.

از بزم شادمانی مرداد سال ۱۲۷۷ خورشیدی به‌مناسبت میلاد امام‌هشتم (ع) نیز می‌توانیم حرف بزنیم. شروع این سند، خبر از استفاده بیش از حد از القاب و عناوین می‌دهد. بهتر است بدانید در دوره قاجار جدا از القاب شغلی، اعطای لقب‌های توصیفی و امتیازی هم معمول شد و زیاده‌روی در دادن القاب در روزگار ناصرالدین‌شاه، کار را به جایی رساند که به‌ناچار، آوردن القاب را در نامه‌های اداری و رسمی ممنوع کردند. حالا شروع این سند، از همان زیاده‌روی خبر می‌دهد. خازن‌التولیه، لقب تحویلدار خاص بارگاه امام‌رضا (ع) بوده است.

بر طبق این سیاهه، روز یکشنبه عید میلاد امام‌هشتم (ع) بود و چنان‌که رسم بود، باید جشن برگزار می‌کردند. این گردهمایی عصرانه در ایوان طلای صحن عتیق برگزار شد تا شادباش ایام برای زائران حضرت باشد. براساس این سند مهرشده، متولی‌باشی آستان مقدس دستور داده است که ایوان نادری را فرش و بر در‌ها پرده نصب کنند و سه ساعت مانده به غروب، همه‌چیز باید مهیای برپایی مجلس باشد تا جشن برپا شود.

این سند که در سال ۱۳۳۹ قمری به‌مناسبت جشن میلاد حضرت نگاشته شده است، درواقع دعوت‌نامه‌ای است که برای دعوت از صاحب‌منصبان فرستاده می‌شد. این دعوت‌نامه با نام خدا و عبارت «السلطان اباالحسن علی‌بن‌موسی‌الرضا» آغاز و پس از آن نوشته شده است: «به تشکر میلاد سعادت‌بنیاد حضرت ثامن‌الائمه (ع)». مردان قاجار حتی در دعوت برای جشن هم نمی‌توانستند دست از تکلف بردارند و آن را با عبارات سنگین و پرطمطراق می‌آراستند. به‌نظر می‌رسد خوانش عین عبارات این متن، خالی از لطف نباشد: «الهدی ارواحنا له الفدا بر حسب سیره مستمره در بنده منزل که متعلق به حضرت، ولی نعمت اعظم است، مجلس جشن منعقد [است]. متمنی است از بذل مرحمت، قرین تشکر و سرافرازم فرمایید؛ اقل چاکران آستان قدس صاحب‌اختیار».