«اشعث بن قیس»، عنصری که در پشت پرده شهادت امام علی(ع) بود

علی صمدی جوان/شهرآرانیوز؛ از همان دم که ظلمت سنگین شب فرود آمد و شمشیر آن نابکار مرادی فرق عدالت را در مسجد کوفه شکافت، همه نگاه‌ها متوجه فاعل مباشر این جرم، عبدالرحمن بن ملجم، شد و کمتر به نقش عنصری که معاونت جرم را رقم زد، پرداخته شد.

دکتر علی ناظمیان‌فرد، استاد تاریخ اسلام دانشگاه فردوسی مشهد، اظهارکرد: ابن‌ملجم پس از پذیرش مأموریت شهادت امام علی(ع) از مصر به کوفه آمد و در منزل اشعث بن قیس سکنی گزید. گفته‌اند که او از طریق هم‌پیمانی یا خویشاوندی از ناحیه مادر با قبیله اشعث (کنده) ارتباط داشت. به گفته یعقوبی، او نزدیک به یک ماه در منزل اشعث ماند و در این مدت شمشیر خود را تیز می‌کرد.

ناظمیان‌فرد با استناد به گزارش تاریخ یعقوبی ادامه داد: البته بعید است که اشعث در طول این مدت از انگیزه و نیت ابن‌ملجم بی‌خبر مانده باشد. چه، اول اینکه یک ماه دوری از خانواده و ماندن در یک شهر غریب، بی‌آنکه وقت او به ظاهر صرف کار خاصی شود، می‌توانست خودبه‌خود برای میزبان پرسش‌برانگیز شود. دو دیگر اینکه تیزکردن شمشیر، حتی اگر به معنای ظاهری آن حمل شود، مگر نیاز به یک ماه وقت داشت؟ بدیهی است سخن یعقوبی تنها ناظر به وجه ظاهری امر نیست، بلکه در معنای وسیع، آنچه از این گزارش مستفاد می‌شود تمهید مقدمات و آماده‌شدن ابن‌ملجم برای اجرای منویات خویش بود.

از این منظر، چگونه میهمان در طول یک ماه برای پیاده‌کردن نقشه خود زمینه‌چینی می‌کرد، اما میزبان از تحرکات او بی‌خبر ماند؟ حتی اگر تیزکردن شمشیر را به معنای ظاهری آن حواله کنیم، آیا در ذهن شخص میزبان (اشعث) این پرسش خطور نکرد که میهمان او فاصله بلند مصر تا کوفه را به قصد کشتن چه کسی طی کرده است که اکنون شمشیرش را برای او تیز می‌کند؟

عضو سابق هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد به پیشینه مناسبات اشعث بن قیس با امام علی(ع) اشاره کرد و گفت: با عنایت به اینکه اشعث پیش از این امام را به قتل تهدید کرده بود، به نظر می‌رسد که او نه تنها میزبان غافلی نبود، بلکه از نیت ابن‌ملجم به‌خوبی آگاه و مراقب اجرای آن هم بود. این ادعا زمانی تقویت می‌شود که آن را در کنار سخن تحریک‌آمیز اشعث در شب حادثه قتل امام قرار دهیم. اشعث در آن شب ابن‌ملجم را تا محل وقوع جرم همراهی کرد و به هنگام نماز صبح او را -که گویا در مسجد کوفه به خواب رفته بود- بیدار کرد و مورد خطاب قرار داد: يا ابن‌ملجم! النجاء النجاء لحاجتک، فقد فضحک الصبح (ای پسر ملجم! در انجام خواسته‌ات شتاب‌ کن که روشنی صبح تو را رسوا خواهد کرد).

پژوهشگر تاریخ اسلام تصریح کرد: اشعث با این سخن تحریک‌آمیز، ابن‌ملجم را به عمل مجرمانه‌ای که خود را برای انجام آن آماده کرده بود، ترغیب و تحریک کرد و با این کار از منظر فقهی و حقوقی مرتکب عمل «معاونت در جرم» شد و رفتار او مصداق «تعاون بر اثم و عدوان» که مورد نهی خداوند است، قرار گرفت.

ناظمیان‌فرد در ادامه با طرح یک پرسش افزود: شرط لازم در تحقق معاونت در جرم، وحدت قصد میان معاون و مباشر جرم است. آیا اشعث بن قیس که از دمیدن صبح و رسواشدن ابن‌ملجم بیمناک بود و او را از خواب بیدار کرد تا در انجام فعل مجرمانه قتل امام علی(ع) شتاب کند، با فاعل مباشر (ابن‌ملجم) از وحدت قصد برخوردار نبود؟ اگر چنین نبود، دیگر ترغیب و تحریک ابن‌ملجم به انجام فعل مجرمانه چه معنایی داشت؟

استاد تاریخ اسلام و پژوهشگر جامعه‌شناسی تاریخی به نتیجه حاصل از این اتفاق تاریخی می‌پردازد و می‌گوید: تردیدی نیست که او در همراهی با ابن‌ملجم در شب حادثه و ماندن در مسجد کوفه به انتظار آمدن امام و القای آن سخن تحریک‌آمیز، قصدی جز همان نیتی که ابن‌ملجم در پی برآوردنش بود، در سر نداشت. از این رو، اقدام او را در ترغیب ابن‌ملجم که به محروم‌شدن جامعه از وجود امامی عدالت‌گستر و نیز مسلط‌شدن امویان بر مقدرات جامعه اسلامی انجامید، می‌توان در زمره مصادیق «معاونت معنوی» در شهادت امام علی(ع) به شمار آورد.