مسجد و هویت جهانی مشهد

مسجد نهادی اجتماعی در سطح محله است، جایی که در آن امام مسجد به امامت محله می‌پردازد، اما همان‌طور که هر فرد مکلفی وظایفی در همه سطوح زندگی‌اش اعم از فردی، خانوادگی، محلی، شهری، ملی و بین‌المللی دارد و برای آن‌ها کاری تعریف می‌کند، هر مسجد نیز در همه سطوح حیات خود وظایفی دارد.

برای نمونه، اگر من باید از فضای معنوی خانواده‌ام مراقبت کنم، باید درباره فلسطین نیز وظایف خود را ادا کنم. حالا هر مسجد به عنوان نهادی اجتماعی در سطح محلی، وظایفی نسبت به خودش دارد: فضای داخلی مسجد را برای مخاطبان مختلف مناسب‌سازی کند، امام جماعت با مأمومین تعامل درستی داشته باشد و .... برخی وظایف در سطح محلی دارد: باید نیاز‌های مردم محله را بشناسد، مشکلات محله را رسیدگی کند، انسجام اجتماعی در محله را تقویت کند و ....

وظایفی هم در سطح ملی دارد: مثلا باید به اولویت‌های کشور در حوزه اقتصاد یا فرزندآوری واکنش نشان دهد، انتخابات‌ها را برگزار کند و ....

اما مسجد وظایفی نیز در سطحی فراملی دارد: از جمع‌آوری کمک مالی برای مردم مظلوم و مستضعف تا تقویت هویت امتی مخاطبان خود. مشهد شهری جهانی است، از زائر بین‌المللی آن گرفته تا اموالی که در جهان دارد. چهره‌ها، اخبار و مسائل آن در رسانه‌های جهان دیده می‌شود.

پرسش اساسی این است که حالا مسجد چه خدمتی می‌تواند به این وجهه شهر مشهد ارائه کند.

مسجد، خود، می‌تواند نقطه جذابی برای بازدید زائران خارجی باشد، از مسجد کرامت که در آن مباحث معرفتی ارائه می‌شده تا مسجد فیل که در آن کار مبارزاتی صورت می‌گرفته است، از مسجدالرضا که مکانی برای به‌کارگیری معتادان ترک کرده است تا مسجد ملاهاشم که مبدا تشییع جنازه شهدا در دهه ۶۰ بوده است. تور مسجدگردی می‌تواند در نوع خود برای امت اسلام جذابیت داشته باشد و الگویی به آن‌ها ارائه کند.

ساخت پارک موضوعی با محوریت معماری مینیاتوری مساجد بزرگ و مؤثر تاریخی و معاصر جهان اسلام می‌تواند برندی جهانی ایجاد کند، از ساخت مسجدالاقصی تا مسجد شیخ ابراهیم زکزاکی در نیجریه، مسجد اسلامی هامبورگ و مسجد مقدس دهلی هند و ....

عناصر و نشانه‌های بصری مساجد محوری مشهد در طراحی محصولات فرهنگی و سوغات زائر می‌تواند به کار رود، کاشی‌های خاص مسجد گوهرشاد تا چهره‌های مشهور مؤثر مساجد مانند شهید تدین، شهید دارایی و ....

ساخت مستند‌های فاخر از مساجد مؤثر معاصر و تاریخی مشهد برای عرضه در فضای رسانه‌ای بین‌المللی از مهم‌ترین روش‌های هویت‌بخشی به هویت مشهد است.

مسجدنگاری، به عنوان گونه‌ای جدید در تولیدات رسانه‌ای و مکتوب، قابلیت ایجاد دارد. مسجدنگاری می‌تواند شامل انواع مختلفی باشد.

تاریخ شفاهی مساجد مهم و یکی از واجبات ایفای نقش مساجد در جهانی شدن مشهد است. بعد از گذشت ۴۳ سال از پیروزی انقلاب، تنها تاریخ شفاهی مسجد کرامت تدوین و تولید شده است. این در حالی است که تعداد مساجدی که ظرفیت این مقوله را دارند شاید بیش از ۳۰ سوژه منحصربه‌فرد است.

تجربه‌نگاری اقدامات مساجد در حوزه‌های مختلف قالب دیگر در این گونه جدید است. در این حوزه، تاکنون محتوای بیشتری تولید و منتشر شده است: تجربیات تربیتی مسجد صنعتگران، تجربیات اقتصادی مسجدالرضا در قلعه ساختمان، اقدامات هنری مسجد مالک اشتر و .... اما حجم اقدامات و تجربیات متنوع مساجد در همه حوزه‌های موردنیاز زندگی مردم هم به دلایل تاریخی و هم معاصر بسیار زیاد است.

روایت‌نگاری از روزمره و وقایع مسجد نیز قالب جذاب دیگری برای مخاطب است. سفره‌های افطاری که این شب‌ها در سطح مساجد شهر پهن می‌شوند قصه‌های ناشنیده‌ای دارند.

سرنوشت افرادی که به دلیل نیاز‌های مالی‌شان در مسجد حضور یافته‌اند، خاطراتی که ائمه جماعت از دوران امامتشان در مسجد داشته‌اند، قصه‌هایی که برای مأمومان در مسجد رخ داده است از شناسایی مورد برای ازدواج گرفته تا حل شدن گره‌های سخت زندگی‌شان با کمک اهالی مسجد، از مساجدی که در برابر توسعه و زیاده‌خواهی سرمایه‌داران ایستادگی کرده‌اند تا قصه‌های ساخت بنای مسجد، همه و همه، روایت‌هایی است که ظرفیت‌های دراماتیک دارند و می‌توانند برای فضای مجازی تولید شوند.

کار نظری و دانشگاهی در حوزه مساجد مشهد نیز از انواع گونه مسجد‌نگاری است. مهارت‌های مدیریت مالی مسجد، روش‌های اقناع مردم برای انجام فعالیت‌های داوطلبانه و مشارکتی در مسجد، نهادشناسی نهاد‌های ذیل مسجد و... سوژه‌هایی هستند که ظرفیت کار علمی مبتنی بر تجربه زیسته مساجد را برای دانشگاه فعال می‌کنند.

نگارش رساله‌ها، مقالات علمی‌پژوهشی و پژوهش‌های کاربردی بر محوریت مسجد می‌تواند امکان بهره‌برداری آن را در فضای بین‌الملل ایجاد کند. *مکان مسجد می‌تواند برای پذیرایی ارزان‌قیمت از زوار خارجی آماده‌سازی شود. به‌ویژه مساجد نزدیک حرم مطهر کاملا ظرفیت این امر دارند.

حتی متناسب با این بعد، می‌توان مراکز اقامتی مجاور مسجد را طراحی کرد. حالا که بافت پیرامون حرم مطهر از سکنه محلی خالی شده است و منازل مردم دیگر در اختیار نیست تا فضای تعامل اجتماعی و فرهنگی میان مجاور و زائر شکل بگیرد، مساجد منطقه می‌توانند این نقش را در اسکان فرهنگی‌اجتماعی زائر بازی کنند.

به هر صورت، برای فعال‌سازی این نقش مهم و جدی، باید در سطح کلان استان، طراحی‌ای بین دستگاه‌ها صورت بگیرد و برای هر کدام نقش و وظیفه‌ای معین شود. هم‌چنین تنها نباید به اقدامات حاکمیتی بسنده کرد، بلکه باید نقش گروه‌های مردمی را در پیشبرد این کار کلان به صورت جدی دید.