سنت‌های رایج عید فطر در حرم امام رضا(ع)

افسانه حکمت/شهرآرانیوز- صدهاسال است که مسلمانان، عید فطر را با برگزاری آیین‌هایی به‌عنوان عید بندگی و شکرگزاری جشن می‌گیرند. از زمان شکل‌گیری تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در دوره صفویه، برگزاری مراسم جشن و سرور به‌مناسبت‌های مختلف در اعیاد مذهبی و موالید ائمه‌اطهار(ع) در جوار بارگاه منور حضرت رضا(ع) مرسوم بوده است.

در این بین عید فطر از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و این روز مبارک با آداب و رسوم خاصی، گرامی داشته شده است، زیرا عید فطر، عید بازگشت به خدا و جشن اطاعت و تسلیم در برابر مشیت الهی و عمل به فریضه روزه بوده است، آن‌چنان که در دایره واژگان اهالی مشهد قدیم، عید «روزه ‌گشادن» معنا می‌شده است.

براساس اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، پیشینه مکتوب برگزاری آیین عید فطر در حرم مطهر رضوی به ۴۱۵ سال پیش بازمی‌گردد و نقاره‌زنی یکی از برنامه‌‌های ویژه آن بوده که هر سال انجام می‌شده است. اعطای خلعت یکی دیگر از آین آیین‌ها بوده که در اسناد بسیاری ثبت شده است. به عنوان مثال، سند اعطای خلعت به امیر محمدصالح خطیب‌الحسینی، خطیب آستانه، در ماه شوال ۱۰۲۱ق (دوران صفویه)، یکی از همین اسناد و درواقع قدیمی‌ترین آن‌هاست که به برپایی آیین عید فطر در حرم امام‌رضا(ع) اشاره می‌کند.

همچنین برطبق مکتوبات به‌جا مانده از دوره صفویه و افشاریه، به‌مناسبت این عید هرسال مجلس جشنی در حرم مطهر رضوی برپا ‌‌می‌شده است که در آن آستانه با غذا، شیرینی و شربت از حاضران پذیرایی می‌کرده است. علاوه‌بر این، اسناد گواهی می‌دهند که در این روز برخی اماکن و دیگر مستغلات آستان قدس مانند مکتب‌خانه تعطیل می‌شده‌ است. سندهای صورت‌هزینه‌ها و دستور‌العمل برگزاری مراسم عید فطر و مجلس سلام و گزارش روزانه جمع و خرج صاحب‌جمعان آستان قدس در بخش حویج‌خانه (محل نگهداری وسایل آشپزی) به صاحب‌جمعی محمدسمیع‌ حویج‌دار در ماه شوال ۱۱۰۲ق از دیگر اسناد این مجموعه است که در آن‌ها هزینه‌های برپایی جشن عید فطر ذکر شده است.

آنچه از این اسناد به دست می‌رسد این است که جشن‌های عید فطر در دوره‌های مختلف به نحو یکسانی برگزار نمی‌شده و هرکدام با رسم و رسوم خاصی همراه بوده است.

در این میان، باشکوه‌ترین جشن‌های عید فطر در حرم مطهر رضوی مربوط به دوره قاجار است. گویا در این روز، مجلس سلام در ایوان طلای صحن عتیق با حضور متولی‌باشی، والی خراسان و سایر صاحب‌منصبان آستانه برپا می‌شده که در آن شربت، شیرینی و حلویات توسط تحویلداران تهیه و برای پذیرایی دراختیار پیشخدمت آستانه قرار داده می‌شده است.

تعطیلی مکتب‌خانه، چراغانی حرم و روشن نگاه داشتن چراغ‌های هر دو صحن(قدیم و جدید) تا صبح نیز از سنت‌های رایج در شب عید فطر در این دوره بوده است؛ البته در این اسناد، اشاره‌ای به برپایی نماز فطر در حرم مطهر نشده است که علت آن، می‌تواند برپایی نماز در مصلای مشهد باشد.