وقف، بنیادی برای توسعه کتاب و کتاب‌خوانی

وقف از جمله ابزار‌های توسعه دینی، اجتماعی، فرهنگی و‌... است که اسلام از آن برای توسعه بخش‌های مختلف جامعه استفاده بهینه‌ای کرده است و از‌این‌رو شاهد حجم شایان‌توجهی از موقوفات با موارد مصرف مختلف در اقصا‌نقاط ایران و جهان هستیم. این توسعه در دوره‌های مختلف بسته به مقتضیات زمانی و مکانی تنوع جالب‌توجهی پیدا کرده است که بررسی این نوع از موارد می‌تواند نتایج ارزشمندی را دربر داشته باشد. از باب نمونه در دوره‌ای برای توسعه فضای مطالعات دینی شیعی شاهد ساخت مدارس علمیه و الصاق موقوفاتی ارزشمند برای استمرار این حرکت در شهر اصفهان هستیم یا در دوره‌ای برای ترویج فرهنگ اهل‌بیت (ع) و زیارت حضرت امام حسین (ع) شاهد وقف‌هایی کلان در راستای توسعه فضای عزاداری آن حضرت هستیم و در برخی دوره‌ها وقف کتاب برای حفظ قرآن یا احادیث را شاهدیم. تا پیش از ورود صنعت چاپ به ایران، وقف کتاب شیوه‌های مختلفی داشت که مرسوم‌ترین آن وقف یک یا چند کتاب یا کتابخانه برای استفاده طلاب یا عموم مردم بوده است. در دوره‌های اولیه اسلامی عموما کتاب‌ها که البته قالب آن‌ها کتاب‌های قرآن یا حدیث بوده است، بر یک مسجد وقف می‌شده است. اما بعد‌ها این شکل وقف توسعه بیشتری پیدا کرد. از جمله مشهورترین وقف‌ها وقف یاقوت‌حموی است که همه کتاب‌هایش را وقف مسجد زیدی کرد. یا شاه‌عباس اول صفوی که همه کتاب‌هایش را وقف آستانه شیخ‌صفی در اردبیل کرد. همچنین وقف دیگری از شاه‌عباس که در سال ۱۰۳۷ ق تعداد ۱۲۰ جلد از کتاب‌های خود را وقف آستانه ری کرد. در دوره قاجار چاپ و انتشار کتاب و توسعه فضای کتاب و کتاب‌خوانی از جمله مواردی بود که محل توجه قرار گرفت و بسیاری از رجال و متمکنین سعی کردند سرمایه خود را وقف این مهم کنند و از همین منظر شاهد چاپ و انتشار کتاب با استفاده از وقف هستیم که البته شیوه‌های مختلفی نیز داشته است. برخی مال منقول یا غیرمنقولی را وقف چاپ و انتشار می‌کردند و برخی خود اثر و عواید آن را.

مشیرالسلطنه کتاب‌دوست
احمد مشیرالسلطنه در سال ۱۲۶۰ ق در مازندران چشم به جهان گشود و در سال ۱۲۸۰ ق به‌دعوت برادرش، مشیرنظام، که در دربار، ولی عهد در آذربایجان خدمت می‌کرد، بدان صوب عزیمت کرد و به خدمت در دربار درآمد. نظر به اینکه حسن خط و شیوه نگارش وى مورد پسند بود، به امور تحریرى مشغول و پس از مدتى کوتاه منشى و رئیس دفتر، ولی عهد شد و لقب منشی‌باشى به او اعطا شد. احمد مشیرالسلطنه پیش از این نیز برای توسعه فضای کتاب و کتاب‌خوانی وقفیاتی داشته است که از آن‌جمله می‌توان به وقف قریه وجه‌آباد شهریار اشاره کرد که به تاریخ ۱۴ صفر ۱۳۱۸ ق صورت پذیرفته و طی آن بخشی از درآمد حاصله را به خرید کتب علمیه وقف کرده است. همچنین وقف مستغلات واقع در خیابان دروازه گمرک جنب مدرسه و ۲۲ باب دکان واقع در پیربازار دارالمرز رشت که به‌تاریخ ۸ شوال ۱۳۱۸ ق بخشی از آن باید صرف کتابدار شود. همچنین بخشی از موقوفه باید برای خریدن کتب علمیه و تعمیرات مکتب مدرسه که موقوفه باشد و وظیفه کتابدار آن است که مهر نشان داشته باشد که کتب موقوفه را مهر کند و دفتری داشته باشد که کتب موقوفه را با آنچه در هر سال زیاد می‌شود، ثبت و ضبط کند و در آن دفتر که کتب موقوفه در میان دارد، حفظ و حراست نماید.
میرزااحمد مشیر‌السلطنه اقدام به سرمایه‌گذاری برای چاپ و انتشار ۸۰۰دوره کتاب «مرآه‌العقول فی شرح‌الأصول» کرد و عواید حاصل از فروش آن را به‌علاوه ۲۵۰۰ چاپ برای «شرح فروع کافی» و «روضه کافی» مقرر نمود که هدف از آن یکی نشر کتب شریفه اسلامی و دیگری قیمت سهل‌التناول برای طلاب علوم دینی است. شیوه کار نیز بدین نحو است که این کتاب‌ها فروخته و قیمت آن‌ها صرف چاپ کتاب‌های فقهی، اصولی، حدیثی، ادعیه، لغت، ادبیات و رجال شود. مباشرت این عمل مادام حیات بر عهده خود مشیر‌السلطنه است و بعد از ایشان با شیخ فضل‌ا... نوری و بعد با حاکم جامع‌الشرایط دارلخلافه است. نظارت نیز بر عهده ثقه‌السلطنه اخوی‌زاده و بعد با اولاد ذکور از نسل ایشان بوده است.